Zofia Palak, Anna Prokopiak

1. Guz S., Sokołowska-Dzioba T., Pielecki A. (red.) (2008), Aktywność dzieci i młodzieży, Warszawa: WSP TWP.
2. Jundziłł I. (1975), O samowychowaniu, Warszawa: NK. Kwaśniewska K. (1994), Aktywność samowychowawcza jako warunek rozwoju osobowości, [w:]
3. M. Łobocki (red.), Psychologia humanistyczna a wychowanie, Lublin: UMCS.
4. Kosakowski Cz. (2009), Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej, Toruń: Wyd. AKAPIT.
5. Łobocki M. (2004), Wychowanie w świetle psychologii humanistycznej, [w:] M. Łobocki (red.), Psychologia humanistyczna a wychowanie, Lublin: UMCS.
6. Obuchowska I. (1991), O autorewalidacji, [w:] K. Z. Kuligowska (red.), Z problematyki kształcenia pedagogów specjalnych, Warszawa: WSPS.
7. Śliwerski B. (2010), Teoretyczne i empiryczne podstawy samowychowania, Kraków: Impuls.

Zofia Palak

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii UMCS Zakład Psychopedagogiki Specjalnej

Fenomen samowychowania jest ciągle rzadko podejmowanym przedmiotem rozważań w naukach o wychowaniu. Samowychowanie jest procesem polegającym na skierowaniu aktywności jednostki na siebie, na własny rozwój. Aktywność samowychowawcza jest świadomym kierowaniem sobą, własnym rozwojem, doskonaleniem się. Samowychowanie jest procesem możliwym do realizacji w życiu osób z niepełnosprawnością, chociaż w różnym stopniu i zakresie zależnym głównie od rodzaju i stopnia niepełnosprawności. W Polsce autorami koncepcji autorehabilitacji są I. Obuchowska i C. Kosakowski. Autorehabilitacja to aktywność samowychowawcza osoby z niepełnosprawnością, czyli świadome kierowanie sobą i własnym rozwojem w celu realizacji indywidualnych dyspozycji, ideałów i potrzeb. Proces autorehabilitacji jest ściśle związany z kształtowaniem się tożsamości podmiotu jako człowieka z niepełnosprawnością, a więc z procesem samoakceptacji.

The phenomenon of self-education is still underestimated in the world of social science including pedagogy. Self-education is a process of educating yourself, it is a process of personal development. Self- education is an activity which consist in partaking in self-upbringing. The process of self-education is possible to realize by people with disability although it depends on the type of disability. In Poland, the authors of a conception of self-directed rehabilitation are I. Obuchowska and C. Kosakowski. Self-directed rehabilitation of people with disability is a conscious activity, taking responsibility for themselves and being in control of the development and education. That is important to bring their individual ability, ideas and needs. The process of self-directed rehabilitation is strictly connected with development of self-acceptance including a disability.

self-education, self-directed rehabilitation, self-acceptance, disability

samowychowanie, autorehabilitacja, samoakceptacja, niepełnosprawność

1. Dykcik W. (1998), Zakres i przedmiot zainteresowań pedagogiki specjalnej, [w:] W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Poznań: Wyd. Nauk. UAM.
2. Grzegorzewska M. (1964), Wybór pism, Warszawa: PWN.
3. Hulek A. (1979), Pedagogika rewalidacyjna, Warszawa: PWN. Janowska J. (1994), Psychologia humanistyczna jako podstawa praktyki pedagogicznej, [w:] M. Łobocki (red.), Psychologia humanistyczna a wychowanie, Lublin: Wyd. UMCS.
4. Jundziłł I. (1975), O samowychowaniu, Warszawa: Nasza Księgarnia.
5. Kosakowski C. (2009), Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej, Toruń: Wyd. AKAPIT.
6. Kosakowski C. (1996), Podmiotowość i autorewalidacja w pedagogice specjalnej, „Roczniki Pedagogiki Specjalnej”, t. VII [red. J. Pańczyk], Warszawa: WSPS.
7. Kwaśniewska K. (1994), Aktywność samowychowawcza jako warunek rozwoju osobowości, [w:] M. Łobocki (red.), Psychologia humanistyczna a wychowanie, Lublin: Wyd. UMCS.
8. Łobocki M. (1994), Wychowanie w świetle psychologii humanistycznej, [w:] M. Łobocki (red.), Psychologia humanistyczna a wychowanie, Lublin: Wyd. UMCS.
9. Majewski T. (1995), Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Warszawa: WSPS.
10. Obuchowska I. (1991), O autorewalidacji, [w:] K. Kuligowska (red.), Z problematyki kształcenia pedagogów specjalnych, Warszawa: WSPS.
11. Pańczyk J. (red.) (1993), Wstęp, „Roczniki Pedagogiki Specjalnej”, t. IV, Warszawa: WSPS.
12. Rogers C. R. (1978), Uczyć się, jak być wolnym, [w:] K. Jankowski (red.), Przełom w psychologii, Warszawa: Czytelnik.
13. Sękowska Z. (1998), Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa: WSPS.
14. Śliwerski B. (2010), Teoretyczne i empiryczne podstawy samowychowania, Kraków: Impuls.

Adam Mikrut

---

Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Nawiązując do „filozofii podmiotu”, szczególnie zaś do założeń propagowanych przez personalizm, autor artykułu akcentuje fakt, iż każdy człowiek, nawet ten najciężej doświadczony niepełną sprawnością swojego ciała i/lub psychiki, ma – jak podkreślał Jan Paweł II – „wyjątkową godność i szczególną wartość od początku swego istnienia aż po naturalną śmierć”. Doświadczanie owej wrodzonej, nienaruszalnej i niezbywalnej godności osobowej przez wspomniane osoby utrudniają jednak wszelkie formy ich uprzedmiotowienia. Znajdują one swój wyraz m.in. w ograniczaniu ich autonomii nawet w tych sytuacjach, w których potencjalnie byłyby one w stanie podjąć trafne i odpowiedzialne decyzje. Stąd też – jak się wydaje – drogą ku doświadczaniu godności osobowej przez osoby z niepełnosprawnością, również intelektualną, jest respektowanie przez ich otoczenie podmiotowości jako normy postępowania wobec każdego bez wyjątku człowieka.

Referring to the “philosophy of the subject” and especially to notions propagated by personalism, the author of the paper emphasizes the fact that all human beings, even those with the most severe disability inflicted on body and/or mind, have as stressed by John Paul II “a unique dignity and a special value from the very beginning of their life until the moment of natural death”. Different forms of objectification of people with disability hinder them from experiencing the innate, inviolable and inalienable human dignity. It finds expression in limiting their autonomy even in those situations when they could potentially make right and responsible decisions. Therefore, the only way to enable all people to fully experience dignity is to respect their subjectivity, which should be the norm of behaviour towards all human beings independently of their physical or intellectual disabilities.

intellectual disability, dignity

niepełnosprawność intelektualna, godność

1. Bagrowicz J. (1999), Godność osoby fundamentem wychowania, [w:] F. Adamski (red.), Wychowanie na rozdrożu. Personalistyczna filozofia wychowania, Kraków: Wydawnictwo Naukowe UJ.
2. Chaszczyńska M. (2011), Gra o pianino..., [w:] A. Suchcicka (red.), Egzamin z miłości. Refleksje matek dzieci z zespołem Downa, Warszawa: Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespołem Downa Bardziej Kochani.
3. Jabłońska G. (2011), Światełko w korytarzu..., [w:] A. Suchcicka (red.), Egzamin z miłości. Refleksje matek dzieci z zespołem Downa, Warszawa: Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespołem Downa Bardziej Kochani.
4. Kmieciak B. (2011), Inny we współczesnej debacie bioetycznej, czyli o prawach osób niepełnosprawnych w wybranych medycznie dylematach, [w:] I. Chrzanowska, B. Jachimczak, D. Podgórska- Jachnik (red.), Miejsce innego we współczesnych naukach o wychowaniu. Inny wobec wyzwań współczesnego świata, Łódź: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi.
5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 16 lipca 1997, nr 78, poz. 483. Konwencja o Prawach Dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20 listopada 1989 roku, Dz. U. 1991, nr 120, poz. 526.
6. Kopeć D. (2013), Rzeczywistość (nie)edukacyjna osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Zbiorowe instrumentalne studium przypadku, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
7. Kosakowski C. (2003), Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej, Toruń: Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit”.
8. Kościelska M. (1995), Oblicza upośledzenia, Warszawa: PWN.
9. Mazurek F. J. (2001), Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Lublin: Redakcja Wydaw. KUL.
10. Mikołajczyk-Lerman G. (2013), Między wykluczeniem a integracją – realizacja praw dziecka niepełnosprawnego i jego rodziny. Analiza socjologiczna, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
11. Mikrut A. (2013), O poszanowaniu godności osób z niepełnosprawnością. Idea a rzeczywistość, „Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne”.
12. Mikrut A. (2013), O prawie osób z niepełnosprawnością intelektualną do przeżywania i wyrażania swojej seksualności. Między ideą, deklaracjami a rzeczywistością. Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu Dyskursy Pedagogiki Specjalnej, Uniwersytet Gdański, Gdańsk–Sopot, 22–24 maja 2013 r.
13. Nowak M. (2005), Pedagogika personalistyczna, [w:] Z. Kwieciński. B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 1, Warszawa: PWN.
14. Rudek I. (2008), Od niechęci do akceptacji. O wychowaniu dzieci do tolerancji wobec osób niepełnosprawnych, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
15. Szymczak M. (1978), Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa: PWN.
16. Szczupał B. (2009), Godność osoby z niepełnosprawnością, Kraków: Wydawnictwo Naukowe „Akapit”.
17. Szychowiak B. (1996), Autonomia młodzieży z upośledzeniem umysłowym w jej odczuciu, [w:] W. Dykcik (red.), Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych. Od diagnoz do prognoz i do działań, Poznań: Wydział Studiów Edukacyjnych UAM.
18. Twardowski A. (1993), Problemy akceptacji dziecka niepełnosprawnego przez rodzinę, [w:] R. Ossowski (red.), Sytuacja życiowa dziecka niepełnosprawnego w rodzinie, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP.
19. Ustawa z 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Dz. U. 1993, nr 17, poz. 78.
20. Ustawa z 6 stycznia 2000 roku o Rzeczniku Praw Dziecka, Dz. U. 2000, nr 6, poz. 69.
21. Zawiślak A. (2011), Jakość życia osób dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną, Warszawa: Difin.

Joanna Konarska

---

Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Instytut Pedagogiki Specjalnej Katedra Rehabilitacji Psychopedagogicznej i Społecznej

Autorehabilitacja ujęta jest jako proces twórczy wobec samego siebie, którego sprawcą i odbiorcą jest ta sama osoba. Jest to działanie o charakterze kompensacyjnym, wymagające aktywnej postawy osoby z niepełnosprawnością wobec siebie samej. Zdolność do autorehabilitacji posiadają te osoby, których aktywność własna w dzieciństwie była podtrzymywana poprzez wychowanie rehabilitujące na poziomie stale motywującym do podejmowania nowych wyzwań. Autorehabilitacji towarzyszą procesy intelektualne i emocjonalne, pozwalające na ciągłą aktualizację i realną ocenę sytuacji emocjonalno-poznawczo-społecznej, w której znajduje się człowiek gotowy do działań autorehabilitacyjnych. Samorealizacja i autorehabilitacja mają ze sobą wiele wspólnego, ale autorehabilitacja nie dotyczy osób pełnosprawnych. Te elementy zachowania osoby z niepełnosprawnością, które nie są udziałem osób pełnosprawnych, mają charakter autorehabilitacyjny. Poprzez autorehabilitację dokonuje się zdolność do rezyliencji (resilience). Jest to zdolność organizmu do przystosowania się do warunków, w których – mimo utraconych wcześniej zdolności – może optymalnie funkcjonować dzięki reorganizacji pracy mózgu.

Self-rehabilitation is understood as a creative process oriented on oneself, whose actor and target is the same person. Self-rehabilitation is an activity of compensative nature, which requires the persons with disability to adopt an active approach towards themselves. Self-rehabilitation ability characterizes those people whose own activity was sustained throughout their childhood at such a level that constantly motivated them to meet new challenges. Self-rehabilitation is accompanied by intellectual and emotional processes which enable continuous updating and realistic estimation of the current emotional-cognitive situation of the person prepared to undertake self-rehabilitational actions. Self-realization and self-rehabilitation have much in common, although self-rehabilitation does not refer to fully abled persons. The self-rehabilitational behaviours are those elements of behaviour that are observable in a person with disability but not in a fully abled person. Selfrehabilitation is the realization of the resilience potential, i.e. the organism’s ability to adapt to conditions in which – despite previously lost capabilities – it can achieve optimum performance, owing to the reorganization of brain functioning.

disability, self-rehabilitation, self-realization, resilience

niepełnosprawność, autorehabilitacja, samorealizacja, rezyliencja

1. Ananiew B. G. (1969), Czelowiek kak predmiet poznanija, Leningrad.
2. Bielicka I., Olechnowicz H. (1966), O chorobie sierocej małego dziecka. [w:] L. Wołoszynowa (red.), Materiały do nauczania psychologii, t. 2, Warszawa: PWN.
3. Bowlby J. (2007), Przywiązanie, Warszawa: PWN.
4. Dąbrowski K. (1984), Osobowość i jej kształtowanie poprzez dezintegrację pozytywną, Lublin: Ośrodek Higieny Psychicznej dla Ludzi Zdrowych.
5. Erikson E. H. (2000), Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis”.
6. Frankl V. E. (1978), Psychoterapia dla każdego, Warszawa: PAX.
7. Frankl V. E. (1984), Homo patiens. Próba wyjaśnienia sensu cierpienia, Warszawa: PAX.
8. Gałkowski T. (2006), Niepełnosprawność w perspektywie psychopatologii rozwojowej i rezyliencji, [w:] T. Gałkowski, E. Pisula (red.), Psychologia rehabilitacyjna. Wybrane zagadnienia, Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN. H
9. avighurst R. J. (1981), Developmental tasks and education, New York: Longmans & Green.
10. Heckhausen J., Schulz R. (1995), A life-span theory of control, „Psychological Review”, 102 (2), 284–304.
11. Konarska J. (2005), Sources of social activity of people with visual and motor impairments, „Social Behavior and Personality – an International Journal”, 33 (8), 751–766.
12. Konarska J. (2008), Wyzwalanie aktywności własnej dziecka jako jedna z form skutecznej adaptacji, [w:] W. Pilecka, K. Bidziński, M. Pietrzkiewicz (red.), O poznawaniu siebie i świata przez dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Kielce: Wyd. Uniwersytetu Humanistyczno- Przyrodniczego.
13. Konarska J. (2010), Rozwój i wychowanie rehabilitujące dziecka niewidzącego w okresie wczesnego i średniego dzieciństwa, Kraków: Wyd. Uniwersytetu Pedagogicznego.
14. Konarska J. (2010a), Zadania rozwojowe i życiowe dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w kontekście dynamizowania osobistych oraz środowiskowych zasobów, [w:] B. Witkowska, K. Bidziński, P. Kurtek (red.), Dzieci i młodzież ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w realizacji zadań rozwojowych, Kielce: Wyd. Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego.
15. Konarska J. (2012), Aktywność komunikacyjna dzieci niewidomych jako warunek ich prawidłowego rozwoju i zapobieganie dystansowi społecznemu, [w:] M. Parchomiuk, B. Szabała (red.), Dystans społeczny wobec osób z niepełnosprawnością jako problem pedagogiki specjalnej, t. I, Lublin: UMCS, s. 177–192.
16. Konarska J. (2013), Rozwój i wychowanie rehabilitujące dziecka niewidzącego w okresie późnego dzieciństwa i adolescencji, Kraków: Wyd. Uniwersytetu Pedagogicznego.
17. Konarska J. (2014), Kryzysy młodzieży z niepełnosprawnością versus kryzysy rodziców, [w:] D. Kubacka- Jasiecka, K. Mudyń (red.), Kryzysy i ich przezwyciężanie. Problemy interwencji i pomocy psychologicznej, Toruń: Wyd. A. Marszałek.
18. Kozielecki J. (1987), Koncepcja transgresyjna człowieka, Warszawa: PWN.
19. Kural M. (2008), Atrybuty atrakcyjności interpersonalnej osób niepełnosprawnych w percepcji ich pełnosprawnych rówieśników. Niepublikowana praca magisterska, Kraków: AP.
20. Maslow A. H. (1986), W stronę psychologii istnienia, Warszawa: PAX.
21. Reykowski J. (1970), Natura ludzka a potrzeby, „Etyka”, nr 6 s. 31–49.
22. Reykowski J . (1982), Z zagadnień psychologii motywacji, Warszawa: WSiP.
23. Reykowski J . (1988), Eksperymentalna psychologia emocji, Warszawa: PWN.
24. Sękowska Z. (1974), Kształcenie dzieci niewidomych, Warszawa: PWN.
25. Sommers V. (1944), The Influence of Parental Attitudes and Social Environment on the Personality Development of the ASdolescent Blind. New York: American Foundation for the Blind.
26. Twardowski A. (1991), Rodzina a dziecko niepełnosprawne, [w:] I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa: WSiP.

Grzegorz Godawa

---

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Wydział Nauk Społecznych Katedra Pedagogiki Ogólnej

Choroba terminalna stanowi czynnik dekonstruujący rozwój człowieka. Nie oznacza to jednak, że zniekształcona zostanie jego osobowość. Założenie, że chory człowiek może być aktywnym podmiotem samowychowania, odwołuje się do aksjologicznych podstaw życia człowieka i jego rozwoju. Nawiązuje również do zdolności człowieka do przekraczania własnych ograniczeń. Samowychowanie realizowane w kontekście tanatycznym polega na podejmowaniu prób minimalizacji destrukcyjnego wpływu wszechogarniającego cierpienia (total pain) oraz rozwijania pozytywnych aspektów życia pacjenta. Samowychowanie związane z cierpieniem w wymiarze somatycznym, emocjonalnym, socjalnym i duchowym może dokonać się jedynie przy aktywnej postawie chorego. Tanatopedagogiczne spojrzenie na zagadnienie śmierci ukazuje kierunki oraz sposoby realizowania postulatu samowychowania człowieka.

Terminal illness is a factor which disrupts human development. Yet, it does not mean that one’s personality will be distorted. The assumption that an ill person can be an active subject of selfeducation refers to the axiological basis of life and human development. It also refers to the ability to overcome one’s limitations. Self-education in the thanatological context consists in reducing the destructive influence of total pain and developing the positive aspects of the patient’s life. Selfeducation connected with suffering in somatic, emotional, social and spiritual dimension may be conducted only if the patient is active. Thanatological and pedagogical approach to the problem of death indicates the directions and ways of implementing the postulate of self-education.

self-education, thanatopedagogy, illness, death

samowychowanie, tanatopedagogika, choroba, śmierć

1. Adamkiewicz M. (2004), Oblicza śmierci. Propedeutyka tanatologii, Toruń: Europejskie Centrum Edukacyjne.
2. Binnebesel J. (2003), Opieka nad dziećmi i młodzieżą z chorobą nowotworową w doświadczeniu pacjentów, Toruń: Wydawnictwo UMK.
3. Binnebesel J. (2013), Tanatopedagogika w doświadczeniu wielowymiarowości człowieka i śmierci, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
4. Block B. L. (2013), Nadzieja onkologicznie chorych, [w:] D. M. Krzyżanowski, M. Payne, A. M. Fal (red.), Ból i cierpienie – ujęcie interdyscyplinarne. Żyć godnie do końca, Wrocław: Wydawnictwo PRESSCOM.
5. Dąbrowski K. (1986), Trud istnienia, Warszawa: Wydawnictwo Wiedza Powszechna.
6. De Walden-Gałuszko K. (2008), Problemy psychiczne, duchowe i etyczne, [w:] K. de Walden-Gałuszko (red.), Pielęgniarstwo w opiece paliatywno-hospicyjnej, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. D
7. e Walden-Gałuszko K. (1992), Wybrane zagadnienia psychoonkologii i psychotanatologii, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
8. De Walden-Gałuszko K. (2012), Psychoonkologia w praktyce klinicznej, Warszawa : Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
9. De Walden-Gałuszko K. (2008), Założenia i podstawy ruchu hospicyjnego, [w:] K. de Walden- Gałuszko (red.), Pielęgniarstwo w opiece paliatywno-hospicyjnej, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
10. Frankl V. E. (2013), Bóg ukryty. W poszukiwaniu ostatecznego sensu, Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
11. Frankl V. E. (2010), Wola sensu. Założenia i zastosowanie logoterapii, Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
12. Godawa G. (2011), Wsparcie psychopedagogiczne rodziny dziecka w „cierpieniu wszechogarniającym” realizowane w warunkach hospicyjnych, „Analecta Cracoviensia”, 43.
13. Grzybowski P. (2013), Kostucha w domu i w szkole. www.dninauki.ukw.edu.pl (31.07.2013).
14. Heszen I., Sęk H. (2007), Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
15. Jan Paweł II (1999), Adhortacja apostolska „Christifideleslaici”, Wrocław: Wydawnictwo Wrocławska Księgarnia Archidiecezjalna.
16. Jundziłł E., Pawłowska R. (2010), Pedagog wobec osoby chorego, Gdańsk: Wydawnictwo HARMONIA.
17. Jundziłł I. (1997), Samowychowanie, [w:] W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa: Wydawnictwo EUNDACJA INNOWACJA.
18. Kaczkowski J. (2010), Dialogiczna struktura opieki terminalnej, [w:] M. Górecki (red.), Prawda umierania i tajemnica śmierci, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „ŻAK”.
19. Kołek B., Spalek A. (2007), Samowychowanie w ujęciu Jana Pawła II drogą wprowadzania w świat wartości, [w:] K. Chałas (red.), Wychowanie ku wartościom w świetle nauczania Jana Pawła II. Elementy teorii i praktyki, t. 3, Lublin–Kielce: Wydawnictwo JEDNOŚĆ.
20. Kowalczyk M. (2010), Choroba jako cierpienie wszechogarniające, [w:] J. Binnebesel, A. Janowicz, P. Krakowiak, A. Paczkowska (red.), Pozamedyczne aspekty opieki paliatywno-hospicyjnej, Gdańsk: Wydawnictwo Fundacja Hospicyjna.
21. Kowalik S. (2005), Osoby niepełnosprawne i psychologiczne aspekty ich rehabilitacji, [w:] H. Sęk (red.), Psychologia kliniczna, t. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
22. Krakowiak P. (2010), Duchowo-religijne aspekty opieki paliatywno-hospicyjnej, [w:] J. Binnebesel, A. Janowicz, P. Krakowiak, A. Paczkowska (red.), Pozamedyczne aspekty opieki paliatywno- -hospicyjnej, Gdańsk: Wydawnictwo Fundacja Hospicyjna.
23. Makselon J. (1998), Lęk wobec śmierci, Kraków: Wydawnictwo Polskie Towarzystwo Teologiczne.
24. Makselon J. (1983), Struktura wartości a postawa wobec śmierci. Studium z tanatopsychologii, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL. Mastalski J. (2002), Zarys teorii wychowania, Kraków: Wydawnictwo Naukowe PAT.
25. Naumiuk A. (2010), O śmierci w procesie wychowania, [w:] M. Górecki (red.), Prawda umierania i tajemnica śmierci, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „ŻAK”.
26. Okoń W. (2004), Samowychowanie, [w:] W. Okoń (red.), Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „ŻAK”. Przetacznik-Gierowska M., Włodarski Z. (2002), Psychologia wychowawcza, t. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
27. Pytka L. (2010), Asymilacja i amnezja śmierci, [w:] M. Górecki (red.), Prawda umierania i tajemnica śmierci, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „ŻAK”.
28. Śliwerski B. (2010), Teoretyczne i empiryczne podstawy samowychowania, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
29. Sujak E. (1987), Rozważania o ludzkim rozwoju, Kraków: Wydawnictwo „ZNAK”.
30. Szczepaniak L. (2008), Troska o dziecko umierające w szpitalu. Studium z pogranicza medycyny i teologii moralnej, Kraków: Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy.
31. Urbański S. (2000), Wprowadzenie, [w:] S. Urbański (red.), Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II (1978–1999), Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego.
32. Wrona-Polańska H. (2011), Twórcze zmaganie się ze stresem szansą na zdrowie. Funkcjonalny model zdrowia osób po transplantacji szpiku kostnego, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
33. Zellma A. (2007), Samowychowanie, [w:] C. Rogowski (red.), Leksykon pedagogiki religii, Warszawa: Wydawnictwo Księży Werbistów „Verbinum”.

Kornelia Czerwińska

---

Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie Instytut Pedagogiki Specjalnej Zakład Tyflopedagogiki

Tekst rozpoczyna omówienie głównych założeń współczesnych koncepcji wychowania ukierunkowanych na rozwój u wychowanka kompetencji umożliwiających mu samorealizację. Analiza celów, funkcji i form oddziaływań wychowawczych, prowadzonych zgodnie ze współczesnymi teoriami rozwoju człowieka w biegu życia, została odniesiona do specyfiki funkcjonowania dziecka z dysfunkcją wzroku. Przedstawiono podstawowe następstwa psychospołeczne niepełnosprawności wzrokowej oraz znaczenie właściwie prowadzonego wychowania rehabilitującego dla rozwoju zdolności samowychowawczych dziecka niewidomego i słabowidzącego.

The text begins with the discussion of the main ideas of contemporary education concepts aimed at developing such competencies in the student which enable her/his self-realization. The analysis of goals, functions and forms of educational activities carried out according to the contemporary theories of human development is referred to the specific situation of a child with visual impairment. Basic psychosocial functional implications of visual impairment are presented and the importance of adequate education and rehabilitation for the development of self-educational abilities of blind and low vision children is emphasized.

disability, person with disability, visual impairment, self-education

niepełnosprawność, osoba z niepełnosprawnością, niepełnosprawność wzrokowa, samowychowanie

1. Bartkowski J. (2007), Między stygmatyzacją a odrzuceniem. System szkolny a przygotowanie zawodowe młodych osób niepełnosprawnych, [w:] E. Giermanowska (red.), Młodzi niepełnosprawni – aktywizacja zawodowa i nietypowe formy zatrudnienia, Warszawa: Fundacja Instytut Spraw Publicznych.
2. Bilewicz M. (2012), Poziom pełnienia ról społecznych przez młodzież z uszkodzonym wzrokiem, [w:] Z. Palak, D. Chimicz, A. Pawlak (red.), Wielość obszarów we współczesnej pedagogice specjalnej, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
3. Bilińska-Suchanek E., Jarecka-Żyluk M. (2005), Przygotowanie nauczyciela do dekonstrukcji kultury w edukacji. Model kształtowania postawy krytycznej ucznia, [w:] W. Hörner, M. S. Szymański (red.), Nauczyciel i kształcenie nauczycieli. Zmiany i wyzwania, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
4. Bokszański Z. (1995), Tożsamość a zmiana społeczna, „Studia Socjologiczne”, 4.
5. Brzezińska A. (2005), Społeczna psychologia rozwoju, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
6. Czerwińska K. (2009a), Depresyjność młodzieży z niepełnosprawnością wzrokową – komunikat z badań, [w:] C. Kosakowski, A. Krause, M. Wójcik (red.), Relacje i doświadczenia społeczne osób z niepełnosprawnością. Dyskursy pedagogiki specjalnej, Toruń–Olsztyn: Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT.
7. Czerwińska K. (2009b), Poczucie koherencji a poziom depresyjności u młodzieży z niepełnosprawnością wzrokową, [w:] T. Żółkowska, I. Ramik-Mażewska (red.), Wielowymiarowość edukacji i rehabilitacji osób z niepełnosprawnością. Pedagogika specjalna – koncepcje i rzeczywistość, Szczecin: Uniwersytet Szczeciński.
8. Dopierała M. M. (2011), Wykorzystanie pomocy optycznych, nieoptycznych i optyczno-elektronicznych przez uczniów słabowidzących. Niepublikowana praca licencjacka, Warszawa: Akademia Pedagogiki Specjalnej.
9. Gałkowski T. (2006), Niepełnosprawność w perspektywie psychopatologii rozwojowej i rezyliencji. [w:] T. Gałkowski, E. Pisula (red.), Psychologia rehabilitacyjna. Wybrane zagadnienia, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
10. ryniewicka A. (2007), O nowej tendencji w ujmowaniu problematyki niepełnosprawności i rehabilitacji, „Człowiek – Niepełnosprawność – Społeczeństwo”, 1.
11. Hryniewicka A. (2005), Problem niepełnosprawności w okresie adolescencji, [w:] B. Szczupał (red.), Młodzież niepełnosprawna – szanse i zagrożenia w aktualnej rzeczywistości społecznej, Kraków: Wydawnictwo Naukowe AKAPIT.
12. Konarska J. (2012), Aktywność komunikacyjna dzieci niewidomych jako warunek ich prawidłowego rozwoju i zapobieganie dystansowi społecznemu, [w:] M. Parchomiuk, B. Szabała (red.), Dystans społeczny wobec osób z niepełnosprawnością jako problem pedagogiki specjalnej, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
13. Konarska J. (2010), Rozwój i wychowanie rehabilitujące dziecka niewidzącego w okresie wczesnego i średniego dzieciństwa, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
14. Kowalik S. (2007), Psychologia rehabilitacji, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
15. Krause A. (2010), Współczesne paradygmaty pedagogiki specjalnej, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
16. Kron F. W. (2012), Pedagogika. Kluczowe zagadnienia, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Kupisiewicz C., Kupisiewicz M. (2009), Słownik pedagogiczny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
17. Kupisiewicz M. (2013), Słownik pedagogiki specjalnej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
18. Majewski T. (2002), Tyflopsychologia rozwojowa. Psychologia dzieci niewidomych i słabowidzących, Warszawa: Polski Związek Niewidomych.
19. Maloney P. L. (1981), Practical Guidance For Parents of the Visually Handicaped Preschooler, Springfield Charles C Thomas Publisher.
20. Nowak-Dziemianowicz M. (2011), Narracja–Tożsamość–Wychowanie. Perspektywa przejścia i zmiany, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja”, 3.
21. Ossowski R. (1999a), Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji, Bydgoszcz: Wydawnictwo WSP.
22. Ossowski R. (1999b), Wychowanie dzieci niesprawnych sensorycznie, [w:] I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa: WSiP.
23. Sękowski A., Klinkosz W. (2003), Powodzenie w studiach osób niewidomych i słabowidzących a niektóre cechy osobowości, „Czasopismo Psychologiczne”, 1.
24. Sękowski T. (2001), Psychologiczne aspekty rehabilitacji zawodowej osób niewidomych zatrudnionych w warunkach pełnej i częściowej integracji, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
25. Siegień-Matyjewicz A. J. (2006), Samorealizacja, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. V, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
26. Sińska J. (2006), Matka i dziecko z uszkodzonym wzrokiem – transakcyjny model wspomagania interakcji, [w:] T. Gałkowski, E. Pisula (red.), Psychologia rehabilitacyjna. Wybrane zagadnienia, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
27. Skoczylas E. (2013), Wspieranie rodzin dzieci z dysfunkcją wzroku, [w:] B. Sidor-Piekarska (red.), Kompetentne wspieranie osób z niepełnosprawnością, Lublin: Wydawnictwo KUL.
28. Skrzypek-Siwińska E. (2004), Odbiór świata przez osoby niewidome, „Laski”, 3/4.
29. Smykowska D. (2010), Rodzina wychowująca dziecko z niepełnosprawnością, [w:] I. Janicka (red.), Rodzice i dzieci w różnych systemach rodzinnych, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
30. Sowa J. (2008), Aksjologiczny kontekst procesu rehabilitacji, [w:] Z. Palak (red.), Pedagog specjalny w procesie edukacji, rehabilitacji i resocjalizacji, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
31. Sowa J. (2011), Etyczne aspekty rehabilitacji, „Człowiek – Niepełnosprawność – Społeczeństwo”, 2.
32. Stasiak M. K. (2005), Metodyka pracy nad rozwojem podmiotu, Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej.
33. Szabała B. (2013a), Radzenie sobie w sytuacjach trudnych a kompetencje społeczne studentów z niepełnosprawnością wzrokową, „Człowiek – Niepełnosprawność – Społeczeństwo”, 1.
34. Szabała B. (2013b), Wsparcie społeczne a kompetencje społeczne młodzieży niewidomej, „Niepełnosprawność i Rehabilitacja”, 1.
35. Śliwerski B. (2010), Teoretyczne i empiryczne podstawy samowychowania, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
36. Twardowski A. (2012), Wczesne wspomaganie rozwoju dzieci z niepełnosprawnościami w środowisku rodzinnym, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
37. Tyszkowa M. (2010), Rozwój jednostki w cyklu życia: teoria i metodologia badań, Poznań: Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk UAM.
38. Urbańczak-Psuja A. (2003), Integracja społeczna w rozwoju dzieci niewidomych i słabowidzących, „Laski”, 4/5.
39. Walter N. (2007), Nowe media dla niewidomych i słabowidzących, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
40. Walthes R. (2007), Tyflopedagogika, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
41. Wawrowska E. (2011), W rodzinie niewidomego dziecka, [w:] H. Liberska (red.), Rodzina z dzieckiem niepełnosprawnym – możliwości i ograniczenia rozwoju, Warszawa: Wydawnictwo Difin.
42. Wojciechowski F. (2007), Niepełnosprawność. Rodzina. Dorastanie, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

Barbara Wojciechowska-Charlak, Teresa Zubrzycka-Maciąg, Grzegorz Sanecki

1. Wojciechowska-Charlak B., Zubrzycka-Maciąg T. (red.) (2013), Profesor Mieczysław Łobocki – Pedagog. Teoretyk wychowania. Humanista, Lublin: UMCS.
2. Wojciechowska-Charlak B. (2007), Publikacje prof. dr. hab. Mieczysława Łobockiego i inne Jego osiągnięcia naukowe w latach 1957–2007, Lublin: Print 6.
3. Śliwerski B. (2013), Pożegnanie Profesora Mieczysława Łobockiego, [w:] B. Wojciechowska-Charlak, T. Zubrzycka-Maciąg (red.), Profesor Mieczysław Łobocki. Pedagog. Teoretyk wychowania. Humanista, Lublin: UMCS.
4. Łobocki M. (2003), (2004), (2006), (2007), Teoria wychowania w zarysie, Kraków: Impuls.
5. Łobocki M. (1975),Współudział uczniów w procesie dydaktyczno-wychowawczym, Warszawa: WSiP.
6. Łobocki M. (1978), (1982), (1984), Metody badań pedagogicznych, Warszawa: PWN.
7. Łobocki M. (1999), (2000), (2001), (2003), (2004), (2006), (2007), Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków: Impuls.
8. Łobocki M. (1973), 1976), Metody badań pedagogicznych klasy szkolnej, Lublin: UMCS.
9. Łobocki M. (2000), (2003), (2004), (2005), (2006), Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków: Impuls.
10. Łobocki M. (1998), (1999), (2001), (2004), Altruizm a wychowanie, Lublin: UMCS.
11. Łobocki M. (2002), (2006), (2007), Wychowanie moralne w zarysie, Kraków: Impuls.
12. Łobocki M. (1982), Wybrane zagadnienia z metodyki pracy opiekuńczo-wychowawczej, Część pierwsza, Lublin: UMCS.
13. Łobocki M. (1995), W sprawie wychowania moralnego w szkole, „Edukacja”, nr 2, s. 28–36.
14. Łobocki M. (1995), Z problematyki wychowania moralnego w szkole, „Annales UMCS” sec. J, vol. VIII, s. 51–61.
15. Łobocki M. (1985), Poradnik wychowawcy klasy, Warszawa: WSiP.
16. Łobocki M. (1989), Trudności wychowawcze w szkole. Zapobieganie i przeciwdziałanie, Warszawa: WSiP.
17. Łobocki M. (1990), W poszukiwaniu skutecznych form wychowania, Warszawa: WSiP.
18. Łobocki M. (1975), Współudział uczniów w procesie dydaktyczno-wychowawczym, Warszawa: WSiP.
19. Łobocki M. (1970), (1973), Godziny wychowawcze w szkole podstawowej. Organizacja współżycia i współdziałania uczniów, Warszawa: PZWS.
20. Łobocki M. (1985), Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania, Warszawa: Nasza Księgarnia.
21. Łobocki M. (1989), Trudności wychowawcze w szkole. Zapobieganie i przeciwdziałanie, Warszawa: WSiP.
22. Łobocki M. (1990), W poszukiwaniu skutecznych form pracy wychowawczej, Warszawa: WSiP.
23. Łobocki M. (1959), Poglądy młodzieży szkół średnich na zagadnienie koedukacji, „Roczniki Filozoficzne”, t. VIII, z. 4, s. 105–132.

1. Nowacki T. W. (2008), Wspomnienia, [w:] B. Baraniak (red.), Jubileusz 95 lat życia Tadeusza W. Nowackiego, Warszawa–Radom: Wyd. IBE i ITE.
2. Nowacki T. W. (2010), Świat marzeń, Lublin: Wyd. UMCS.
3. Wiatrowski Z. (2008), 95 lat życia i 70 lat pracy naukowo-dydaktycznej profesora Tadeusza W. Nowackiego, [w:] red. B. Baraniak, Jubileusz 95 lat życia Tadeusza W. Nowackiego, Warszawa– Radom: Wyd. IBE i ITE.

1. Wybitny lubelski pedagog – Profesor Mieczysław Łobocki
2. Profesor Tadeusz W. Nowacki (1911–2011) – wybitny pedagog i humanista

Zofia Palak ¹, Beata Papuda-Dolińska ²

---

¹ Wydział Pedagogiki i Psychologii UMCS Zakład Psychopedagogiki Specjalnej
² doktorantka na Wydziale Pedagogiki i Psychologii UMCS

Jednym z ważniejszych elementów kompetencji zawodowych pedagoga jest zdolność do samoaktualizacji. W artykule scharakteryzowano proces samoaktualizacji jako solidny fundament wysokiej jakości pracy pedagoga specjalnego. Samoaktualizacja jest najwyższą potrzebą w hierarchii Maslowa i jako taka może być realizowana w codziennej pracy pedagogicznej. Samoaktualizującą się osobę charakteryzuje kilka cech, takich jak akceptacja siebie i innych, stawianie na rzeczywistość, wewnątrzsterowność, otwartość na kontakt emocjonalny, twórczość i inne wymienione i opisane w artykule. Na podstawie tych cech oraz literatury pedeutologicznej skonstruowano profil samoaktualizującego się pedagoga specjalnego. Empiryczna część artykułu przedstawia porównanie poziomu samoaktualizacji mierzonego przy pomocy Skali Aktualizacji Siebie T. Witkowskiego między grupami nauczycieli szkół specjalnych i szkół masowych. Rezultaty pokazały, że różnice między badanymi grupami w zakresie wyników globalnych nie były istotne statystycznie.

One of the components of a teacher’s professional qualifications is the ability of selfactualization. The objective of the present article was to indicate how self-actualizing process is important in developing special teacher’s competencies. Self-actualization is the highest need in Maslow theory which can be also fulfilled through pedagogical work. Self-actualizing person is characterized by a few traits like spontaneity, comfortable acceptance of self, others, nature, autonomy, fellowship with humanity, non-hostile sense of humor and so on. On the base of these traits the profile of self-actualizing special teachers was created using pedeutological literature. The empirical part of the article is showing the comparison of self-actualization level between special educational needs teachers and regular school teachers. Conclusions showed that there was not any significant difference and the level of self-actualization was above average in both groups of teachers.

self-actualization, special education teacher, teacher’s professional qualifications, self-improvement.

samoaktualizacja, pedagog specjalny, kompetencje zawodowe, samodoskonalenie

1. Abd-El-Fattah S. M. (2010), Longitudinal Effects of Pay Increase on Teachers’ Job Satisfaction: A Motivational Perspective, „Journal of International Social Research”, 3 (10).
2. Adamczuk E. (2003), Humor, [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. II, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
3. Adiele E. E., Abraham N. M. (2013), Achievement of Abraham Maslow’s Needs Hierarchy Theory among Teachers: Implications for Human Resource Management in The Secondary School System in Rivers State, „Journal of Curriculum and Teaching”, 2 (1).
4. Bartkowicz Z., Kowaluk M., Samujło M. (2007) (red.), Nauczyciel kompetentny. Teraźniejszość i przyszłość, Lublin: Wyd. UMCS.
5. Bilska E. (2004), Jak Feniks z popiołów czyli syndrom wypalenia zawodowego, „Niebieska Linia”, 4.
6. Blachnik-Gęsiarz M. (2008), Profil zawodowy współczesnego nauczyciela edukacji przedszkolnej XXI wieku, [w:] U. Ordon, A. Pękala (red.), Tradycja i nowoczesność w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, Częstochowa: Wyd. im. Stanisława Podobińskiego Akademii im. Jana Długosza.
7. Brzezińska A. I. (2008), Nauczyciel jako organizator społecznego środowiska uczenia się, [w:] E. F ilipiak (red.), Rozwijanie zdolności uczenia się. Wybrane konteksty i problemy, Bydgoszcz: Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
8. Cholewa B. (2007), Samoaktualizacja a syndrom wypalenia zawodowego nauczycieli szkół specjalnych i ogólnodostępnych (niepubl. praca magisterska; promotor. Z. Palak), Lublin: UMCS.
9. Czykwin E. (1998), Samoświadomość nauczycieli, Białystok: Wyd. E. Czykwin.
10. Domański C. (2006), W świecie hierarchii potrzeb, „Charaktery”, 4.
11. Doroszewska J. (1981), Pedagogika specjalna, Wrocław: Ossolineum.
12. Dykcik W. (1998), Pedagogika specjalna, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
13. Fletcher S. J. (1998), Attaining Self-Actualisation Through Mentoring, „European Journal of Teacher Education”, 21 (1).
14. Fontana D. (1998), Psychologia dla nauczycieli, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
15. Fraser N., Honneth A. (2005), Redystrybucja czy uznanie? Debata polityczno-filozoficzna, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP.
16. Gabryś K. (2009), O wartościach terapeutycznych w praktyce wychowawczej pedagoga specjalnego, „Chowanna”, 1 (32).
17. Gajdzica A. (2008), Kompetencje nauczyciela we współczesnej szkole, [w:] Z. Gajdzica, J. Rottermund, A. Klinik (red.), Uczeń niepełnosprawny i jego nauczyciel w przestrzeni szkoły, Kraków: Wyd. Impuls.
18. Gaś Z. B. (2001), Doskonalący się nauczyciel, Lublin: Wyd. UMCS.
19. Gołębniak D. (1998), Zmiany edukacji nauczycieli, wiedza–biegłość–refleksyjność, Toruń–Poznań: Edytor.
20. Gurycka A. (1990), Błąd w wychowaniu, Warszawa: PWN. Grabowiec P. (2013), Znaczenie inteligencji emocjonalnej w pracy nauczyciela, „Edukacja Humanistyczna”, 1 (28).
21. Grochowalska M. (2013), Nauczyciel małego dziecka w przestrzeniach edukacyjnych, [w:] T. Parczewska, B. Bilewicz-Kuźnia (red.), Edukacja przedszkolna w Polsce i na świecie, Lublin: Wyd. UMCS.
22. Grzegorzewska M. (1957), Z notatek o nauczycielu wychowawcy, „Szkoła Specjalna”, 3.
23. Hall C. S., Lindzey G. (1998), Teorie osobowości, Warszawa: PWN.
24. Janowska J. (2000), Samoaktualizacja w teorii i praktyce kształcenia nauczycieli, Lublin: Wyd. UMCS.
25. Kirejczyk K. (1981) (red.), Upośledzenie umysłowe – pedagogika, Warszawa: PWN.
26. Koć-Seniuch G. (2001), Kompetencje profesjonalne nauczyciela trzeciego tysiąclecia jako podstawa współdziałania z uczniami, [w:] B. Dymara (red.), Dziecko w świecie współdziałania, Kraków: Wyd. Impuls.
27. Korzon A. (2008), Kompetencje nauczyciela w świetle potrzeb ucznia o specjalnych potrzebach edukacyjnych w szkole masowej, [w:] Z. Palak (red.), Pedagog specjalny w procesie edukacji, rehabilitacji i resocjalizacji, Lublin: Wyd. UMCS.
28. Kossewska J. (2013), Społeczeństwo wobec osób niepełnosprawnych – postawy i ich determinanty, [w:] http://www.wsp.krakow.pl/biblio/pliki/kossewska_01.html (pobrano 23.10.2013).
29. Kwiatkowska H. (1988), Nowa orientacja w kształceniu nauczycieli, Warszawa: PWN.
30. Kwiatkowska H. (2005), Tożsamość nauczycieli, Gdańsk: GWP.
31. Kwiatkowska H. (2008), Pedeutologia, Warszawa: Wyd. WAiP.
32. Kunicka M. (2005), Temporalne orientacje teleologiczne nauczycieli, Kraków: Wyd. Impuls.
33. Langier C., Langier J. (2010), Kreatywność w działalności pedagogicznej nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej, [w:] J. Szempruch. M. Blachnik-Gęsiarz (red.), Profesjonalne funkcjonowanie nauczyciela, Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Lingwistycznej.
34. Łobocki M. (2003), Teoria wychowania w zarysie, Kraków: Wyd. Impuls.
35. Marciniak Ł. T. (2008), Stawanie się nauczycielem akademickim. Analiza symboliczno-interakcjonistyczna, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, 4 (2).
36. Maslow A. (2006), Motywacja i osobowość, Warszawa: PWN.
37. Minczakiewicz E. M. (2008), Aksjologiczny i społeczny wymiar służby nauczycielskiej w autopercepcji pedagogów specjalnych zatrudnionych w tradycyjnym i integracyjnym systemie kształcenia, [w:] Z. Palak (red.), Pedagog specjalny w procesie edukacji, rehabilitacji i resocjalizacji, Lublin: Wyd. UMCS.
38. Murray E. (1972), Students’ perceptions of self-actualizing and non-self- actualizing teachers, „Journal of Teacher Education”, 23 (3).
39. Nerwińska E. (2012), Psychospołeczne uwarunkowania bezpieczeństwa w szkole, Warszawa: ORE.
40. Okoń W. (1995), Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
41. Olszak A. (2001), Psychopedagogiczne kompetencje nauczycieli szkół specjalnych, Lublin: Wyd. UMCS.
42. Palak Z., Lubiarz-Oleksiewicz D. (2008), Kondycja pedagoga specjalnego w kontekście zespołu wypalenia zawodowego, [w:] Z. Palak (red.), Pedagog specjalny w procesie edukacji, rehabilitacji i resocjalizacji, Lublin: Wyd. UMCS.
43. Pańczyk J. (1991), Pedagogika specjalna. Psychopedagogiczne i medyczne studium terminologiczne, Warszawa: IWZZ.
44. Papuda B. (2013), Być nauczycielem w Europie – zawód w ocenie nauczycieli wybranych krajów europejskich, [w:] E. Jakubiak-Zapalska, K. Kruszko (red.), Rodzina, przedszkole i szkoła – środowiska wychowawcze dziecka, Radom: Kolegium Nauczycielskie.
45. Pietrasiński Z. (1977), Kierowanie własnym rozwojem, Warszawa: PWN.
46. Prokopiuk W. (1998), Samokształcenie nauczycieli w kontekście humanistycznego paradygmatu rozwoju człowieka, Warszawa: Wydawnictwo’69.
47. Rogers C. R. (1991), Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe, Wrocław: „Thesaurus – Press”.
48. Rutkowiak J. (2007), Jednostka w projekcie nowoczesnej formuły duchowości a neoliberalne upolitycznianie edukacji, [w:] J. Rutkowiak, D. Kubinowski, M. Nowak (red.), Edukacja–Moralność– Sfera Publiczna, Lublin: Verba.
49. Sekułowicz M. (2008), Wypalenie zawodowe nauczycieli–pedagogów specjalnych a ich zawodowe kompetencje i pełnione role, [w:] Z. Palak (red.), Pedagog specjalny w procesie edukacji, rehabilitacji i resocjalizacji, Lublin: Wyd. UMCS.
50. Skorny Z. (1987), Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
51. Strykowski W. (2005), Kompetencje współczesnego nauczyciela, „NEODIDAGMATA”, 27/28.
52. Szczepaniak P., Strelau J., Wrześniewski K. (1996), Diagnoza stylów radzenia sobie ze stresem za pomocą polskiej wersji kwestionariusza CISS Endlera i Markera, „Przegląd Psychologiczny”, 39.
53. Szostak J. (2012), Podmiotowość uczniów z zespołem Downa w polskim systemie szkolnictwa, [w:] N. Majchrzak, N. Starik, A. Zduniak (red.), Podmiotowość w edukacji wobec odmienności kulturowych oraz społecznych zróżnicowań, t. 2, Poznań: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa.
54. Szorc K. (2012), Kształtowanie i doskonalenie kompetencji emocjonalnych nauczycieli szansą dla rozwoju podmiotowości w edukacji XXI wieku, [w:] N. Starik, A. Zduniak (red.), Podmiotowość w edukacji wobec odmienności kulturowych oraz społecznych zróżnicowań, Poznań: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa.
55. Szumna D. (2010), Skuteczna komunikacja nauczyciel–uczeń, [w:] J. Szempruch. M. Blachnik-Gęsiarz (red.), Profesjonalne funkcjonowanie nauczyciela, Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Lingwistycznej.
56. Wojciechowski A. (2004), Terapia spotkania w Pracowni Rozwijania Twórczości Osób Niepełnosprawnych Zakładu Pedagogiki Specjalnej Instytutu Pedagogiki UMK, Toruń: Wyd. UMK.
57. Wyczesany J. (1998), Oligofrenopedagogika, Kraków: Wyd. Impuls.
58. Wysocka M. S. (2010), Profesjonalny nauczyciel – fakty czy mity? [w:] J. Szempruch, M. Blachnik- Gęsiarz (red.), Profesjonalne funkcjonowanie nauczyciela, Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Lingwistycznej.
59. Zaorska M. (2008), Kompromis i ustępstwo w pracy pedagoga specjalnego, [w:] Z. Palak (red.), Pedagog specjalny w procesie edukacji, rehabilitacji i resocjalizacji, Lublin: Wyd. UMCS.

Małgorzata Zaborniak-Sobczak

---

Uniwersytet Rzeszowski Instytut Pedagogiki Zakład Pedagogiki Specjalnej

W artykule autorka podkreśla rolę edukacji, zwłaszcza relacji międzyosobowych pedagog–wychowanek, istotnych w procesie wychowania do odpowiedzialności. Podejmuje próbę określenia podmiotowych zasobów procesu edukacji, głównie w wymiarze wychowania. Omawia wyniki badań własnych, których celem było wskazanie czynników psychospołecznych, mających związek z kształtowaniem poczucia odpowiedzialności młodzieży. Na podstawie dotychczasowych badań z zakresu pedeutologii opisuje potencjał grupy nauczycieli–wychowawców–pedagogów. Wskazuje na te czynniki (cechy nauczycieli, wyznaczone role i zadania), które wydają się istotne w procesie wychowania do odpowiedzialności (kształtowania i rozwijania poczucia odpowiedzialności młodzieży).

In the article the author highlights the role of education and particularly the role of interpersonal relationships teacher/tutor – student, which are essential in the process of educating to responsibility. She undertakes an attempt to define subjective resources of the educational process, mainly in the aspect of character education. The author presents the results of own research, whose purpose was to identify psychosocial factors which are related to shaping a sense of responsibility in youth. On the basis of existing research in the field of pedeutology she describes the potential of a group of teachers/students/pedagogues. The author indicates the factors which appear to be significant in the process of educating to responsibility (shaping and developing a sense of responsibility in youth).

identity of teachers/tutors/educators, youth with hearing impairment, responsibility

tożsamość pedagogów, młodzież z wadą słuchu, odpowiedzialność

1. Bruner J. (2006), Kultura edukacji, Kraków: Universitas. Derbis R. (1993), Skala do badania poczucia odpowiedzialności SPO, Częstochowa: Wydawnictwo WSP.
2. Dudzikowa M. (2010), Inspiracje Brunerowskie, [w:] M. Dudzikowa, R. Wawrzyniak-Beszterda (red.), Doświadczenia szkolne pierwszego rocznika reformy edukacji. Studium teoretyczno-empiryczne, Kraków: Wydawnictwo Impuls.
3. Easterbrooks S. R., Scheetz N. A. (2004), Applying Critical Thinking Skills to Character Education and Values Clarification with Students Who Are Deaf or Hard of Hearing, „American Annals of the Deaf”, 3.
4. Hintermair M. (2013), Executive Functions and Behavioral Problems in Deaf and Hard of Hearing Students at General and Special Schools, „Journal of Deaf Studies and Deaf Educational”, 18.
5. Jonas H. (1996), Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej, Kraków: Wydawnictwo Platan.
6. Kościelska M. (2007), Sens odpowiedzialności. Perspektywa psychologa klinicznego, Kraków: Wydawnictwo Impuls.
7. Kwiatkowska H. (2005), Tożsamość nauczycieli. Między anomią a autonomią, Gdańsk: GWP.
8. Merecz D. (2010), Psychospołeczne cechy pracy: stresory i czynniki pozytywne, [w:] J. Pyżalski, D. Merecz (red.), Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli. Pomiędzy wypaleniem zawodowym a zaangażowaniem, Kraków: Wydawnictwo Impuls.
9. Nowicka-Kozioł M. (2000) (red.), Poczucie odpowiedzialności moralnej jako aspekt podmiotowy, Warszawa: Wydawnictwo Żak.
10. Plutecka K. (2006), Kompetencje zawodowe surdopedagoga z wadą słuchu, Kraków: Wydawnictwo Impuls.
11. Pyżalski J., Merecz D. (2010), Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli. Pomiędzy wypaleniem zawodowym a zaangażowaniem, Kraków: Wydawnictwo Impuls.
12. Reber A., Reber E. (2008), Słownik psychologii, Warszawa: Wydawnictwo Scholar.
13. Sass-Lehrer M. (1986), Competencies for effective teaching of hearing – impaired students, „Exceptional Children”, 55/3.
14. Tomaschewsky K. (1988), Badania nad procesami wychowywania uczniów ku odpowiedzialności w toku nauczania, „Kwartalnik Pedagogiczny”, 3–4.
15. Zaborniak-Sobczak M. (2014), Odpowiedzialność młodzieży z wadą słuchu, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
16. Zawadzki F. (1982), Pytanie o odpowiedzialność, [w:] J. Lipiec (red.), Człowiek i świat wartości, Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza.
17. Zawadzki F. (1983), Z rozważań nad odpowiedzialnością, „Studia Filozoficzne”, 4.

Magdalena Wójcik

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii UMCS Zakład Psychopedagogiki Specjalnej

W artykule tym, opierając się na polskiej i obcojęzycznej literaturze oraz własnych wieloletnich doświadczeniach autorki jako terapeutki integracji sensorycznej, przedstawione zostały zagadnienia dotyczące roli terapeuty w szeroko pojmowanym procesie autorehabilitacji dziecka z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego. Jest to temat niezwykle ważny z punktu widzenia efektywności oddziaływań terapeutycznych i tym samym poprawy funkcjonowania każdego dziecka przejawiającego trudności i zaburzenia w tym zakresie.
Zaprezentowane założenia terapii integracji sensorycznej, określone kierunki oddziaływań i dopuszczalne formy pomocy dziecku być może pozwolą czytelnikom lepiej zrozumieć istotę tej terapii i wpłyną na większą wrażliwość przy opracowywaniu specyficznych form stymulacji.

This article, based on Polish and foreign-language literature as well as author’s own many years of experience as a sensory integration therapist, presents the issues concerning the role of the therapist in the broadly understood process of self-rehabilitation of the child with sensory processing disorders. This is a topic of great importance from the point of view of the effectiveness of therapeutic interventions and thereby improve the functioning of each child’s difficulties and problems in this regard. Presented assumptions of sensory integration therapy, defined directions of impacts and acceptable forms of support for the child, perhaps help readers with better understanding the nature of this therapy and affect a greater sensitivity to the development of specific forms of stimulation.

integracja sensoryczna, skuteczność terapii, zaburzenia przetwarzania sensorycznego, terapia integracji sensorycznej

Sensory integration, effectiveness of the therapy, sensory processing disorder, sensory integration therapy

1. Arwine B. (2005), Starting Sensory Integration Therapy, Arlington: Future Horizons.
2. Ayres J. (1991), Sensory Integration and the Child, Los Angeles: Western Psychological Services.
3. Biel L., Peske N. (2009), Raising a sensory smart child. The definitive handbook for helping your child with sensory processing issues, New York: Penguin Group. Delaney T. (2008), Sensory Processing Disorder. Answer book, Illinois: Sourcebooks.
4. Fisher A., Murray E. (1991), Introduction to sensory integration theory, [w:] A. Fisher, E. Murray, A. Bundy (red.), Sensory Integration Theory and Practice, Philadelphia: F. A. Davis.
5. Geppert-Coleman G., Mailloux Z., Smith-Roley S. (2004), Sensory Integration. Answers for Parents, Torrance: Pediatric Therapy Network.
6. Godwyn-Emmons P., McKendry-Anderson L. (2006), Understanding Sensory Dysfunction. Learning, Development and Sensory Dysfunction in Autism Spectrum Disorders, ADHD, Learning Disabilities and Bipolar Disorder, London: Jessica Kingsley Publishers.
7. Horowitz H. (2007), Hyperactive kids – a sensory integration approach. Techniques and tips for parents and professionals, Alameda: Hunter House Publishers.
8. Kranowitz C. (2012), Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, Gdańsk: Harmonia.
9. Maas V. F. (1998), Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej, Warszawa: WSiP.
10. Mauro T. (2006), Everything Parent’s Guide to Sensory Integration Disorder. Get the Right Diagnosis, Understand Treatments and Advocate for Your Child, Avon: Adams Media.
11. Odowska-Szlachcic B. (2010), Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju mowy u dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego, Gdańsk: Harmonia.
12. Pauli S., Kisch A. (2004), Co się dzieje z moim dzieckiem? Zaburzenia rozwoju ruchowego i postrzegania, Warszawa: PZWL.
13. Przyrowski Z. (2013), Integracja sensoryczna. Wprowadzenie do teorii, diagnozy i terapia, Warszawa: EMPIS.

Anna Prokopiak

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii UMCS Zakład Psychopedagogiki Specjalnej

Zaburzenia ze spektrum autyzmu to problem całej rodziny, której członkiem jest dziecko dotknięte tym zaburzeniem. Już pierwsze publikacje obciążają rodziców za powstanie tego zaburzenia. Wielu badaczy zaobserwowało, że rodzice, szczególnie matki dzieci z autyzmem, są poddawane silnemu stresowi, jego poziom jest wyższy niż w przypadku rodziców dzieci z innymi zaburzeniami i niepełnosprawnościami oraz rodziców dzieci prawidłowo rozwijających się. Stres rodziców dzieci z autyzmem nie wynika tylko z zachowań trudnych do zaakceptowania, ale również z braku umiejętności wychowania dziecka z autyzmem oraz z niewiedzy na temat zaburzenia. Celem artykułu jest ukazanie trudności w wychowaniu dziecka z autyzmem z perspektywy rodziców na podstawie przeglądu literatury oraz badań własnych. Badania własne wskazują na to, że rodzice zdają sobie sprawę ze swojej trudnej sytuacji i proszą o udzielenie pomocy.

Autism spectrum disorders (ASD) pose a problem for the whole family of a child with ASD. Even the earliest studies on ASD showed enormous strain placed on parents by their children’s disorders. A number of researchers observed that parents, especially the mothers of children with ASD are under considerable stress, whose level is higher than it is in the cases of the parents of children with other disorders or disabilities, or the parents of typically-developing children. The stress experienced by the parents of autistic children is not only caused by the children’s behaviour which is difficult to accept, but it is also the result of the lack of abilities to bring up an autistic child and insufficient knowledge on ASD. The aim of the article is to present the difficulties involved in the upbringing of an autistic child from the perspective of their parents, based on the review of professional literature and our own research. The results of our research imply that parents realize their difficult situation and ask for providing assistance.

autism, family, stress, help

autyzm, rodzina, stres, pomoc

1. Błaszczyk S. (2008), Funkcjonowanie psychospołeczne rodziców i rodzeństwa dziecka autystycznego, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 3.
2. Danielewicz D., Rola J. (2011), Kompetencje społeczne rodzeństwa osób z autyzmem, „Szkoła Specjalna”, 1. Narodowy plan na rzecz dzieci z autyzmem (NAPC) w Wielkiej Brytanii, tłum. M.
3. Michalski, J. Wygnańska (2005), [oryginał: National Autism Plan for Children (NAPC) (2003). Londyn], Warszawa: Fundacja SYNAPSIS.
4. Pągowska M. (2010), Psychospołeczna sytuacja rodziny dziecka z autyzmem – etapy adaptacji do niepełnosprawności dziecka, „Szkoła Specjalna”, 4.
5. Pisula E. (2003), Autyzm i przywiązanie. Studia nad interakcjami dzieci z autyzmem i ich matek, Gdańsk: GWP.
6. Pisula E. (2012), Rodzice dzieci z autyzmem, Warszawa: PWN.
7. Pisula E. (2004), Stres i depresja u matek a zachowanie dzieci z autyzmem w zmodyfikowanej obcej sytuacji, „Przegląd Psychologiczny”, 3.
8. Pisula E. (1994), Zespół wypalania się sił u rodziców dzieci autystycznych, „Nowiny Pedagogiczne”, 3.
9. Pisula E., Rola J. (2012), Wiedza o autyzmie, cz. 2: Nauczyciele, „Dziecko Autystyczne”, 6.
10. Olechnowicz H., Wiktorowicz R. (2012), Dziecko z autyzmem. Wyzwalanie potencjału rozwojowego, Warszawa: PWN.
11. Orzeł K. (2011), Rodzina – naturalne i najlepsze środowisko rozwoju małego dziecka z niepełnosprawnością – znaczenie wczesnej interwencji psychologicznej w kształtowaniu relacji matki i dziecka z autyzmem, [w:] A. Prokopiak (red.), Rozwijamy skrzydła, Lublin: Fundacja Alpha.
12. Prokopiak A. (2011), Predyktory autyzmu u małych dzieci, [w:] A. Prokopiak (red.), Rozwijamy skrzydła, Lublin: Fundacja Alpha.
13. Randall P., Parker J. (2010), Autyzm. Jak pomóc rodzinie, Sopot: GWP.
14. Sekułowicz M. (2013), Wypalanie się sił rodziców dzieci z niepełnosprawnością, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.
15. Zalewski G. (2012), Inne, ale nie gorsze. O dzieciach z autyzmem opowiadają rodzice, Warszawa: Biała plama.

Małgorzata Bilewicz

---

Uniwersytet w Białymstoku Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Działania człowieka mające wywołać zmiany w osobowości dziecka, a także całokształt wpływów i oddziaływań środowiska społecznego, które kształtują jego rozwój i przygotowują do życia w społeczeństwie, możemy nazwać wychowaniem. Jeżeli proces ten przyjmuje postać kompleksowych oddziaływań i ma na celu usprawnienie osoby niepełnosprawnej do możliwie najwyższego poziomu, możemy mówić o wychowaniu rehabilitującym. W proces wychowania rehabilitującego zaangażowanych jest wiele osób, jednak największa odpowiedzialność spada na rodziców, którzy są najważniejszymi rehabilitantami swojego dziecka oraz pełnią rolę koordynatora wszelkich oddziaływań terapeutycznych.
Celem niniejszej pracy jest ukazanie osiągnięć rozwojowych dziecka słabowidzącego z zespołem Downa, będącego rezultatem wychowania rehabilitującego. Metodą przyjętą w pracy jest studium indywidualnego przypadku. Analiza przypadku dotyczy dziewczynki czteroipółletniej i jest osadzona w kontekście wpływów wychowawczych rodziców oraz ich zaangażowania w terapię córki.

Human activities which cause changes in a child’s personality and the aggregate of influences and impacts of the social environment, which shape a child’s development and prepare him/her for life in society, are called education. If this process takes the form of complex interactions and aims to ameliorate a disabled person to the highest possible level – we can talk about rehabilitation education. There are many people involved in this process, but the main responsibility falls on parents who are the most important physiotherapists of their child and play the role of a coordinator of all therapeutic impacts. The aim of this study is to show the developmental achievements of a partially sighted child with Down syndrome, which are the effects of the rehabilitation education. The study of an individual case was chosen for the method adopted in this work. The case analysis concerns a four and a half year old girl and is set in the context of the educational influences of her parents and their involvement in the therapy of their daughter.

education, rehabilitation, development, therapy, disability

wychowanie, rehablitacja, rozwój, terapia, niepełnosprawność

1. Borzyszkowska H. (1984), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie i społeczeństwie, [w:] A. Hulek (red.), Rewalidacja dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w rodzinie, Warszawa: PWN.
2. Dykcik W. (2001), Problemy autonomii, integracji społecznej i normalizacji życia osób niepełnosprawnych w środowisku, [w:] W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Poznań: Wydawnictwo UAM.
3. Dzierwa S. (2002), Jak pomóc rodzicom dziecka niepełnosprawnego? „Nowa Szkoła”, 2.
4. Eckert U. (2006), Możliwości wyboru drogi życiowej przez osoby niepełnosprawne, [w:] Z. Palak (red.), Jakość życia osób niepełnosprawnych i nieprzystosowanych społecznie, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
5. Gałkowski T. (1979), Dzieci specjalnej troski, Warszawa: Wydawnictwo Wiedza Powszechna.
6. Hryniewicka A. (2000), O potrzebie kreacji w życiu dzieci niepełnosprawnych, „Szkoła Specjalna”, 4.
7. Kirenko J. (2002), Indywidualny a społeczny model niepełnosprawności – próba empirycznej weryfikacji, [w:] Z. Tarkowski. G. Jastrzębowska (red.), Człowiek wobec ograniczeń – niepełnosprawność, komunikowanie, diagnoza, terapia, Lublin: Wydawnictwo Fundacji „ORATOR”.
8. Kołodziej A. (1973), Rola grup społecznych i osób znaczących w procesie przystosowania społecznego jednostki, „Psychologia Wychowawcza”, 2.
9. Konarzewski K. (1987), Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, Warszawa: PWN.
10. Kupisiewicz Cz., Kupisiewicz M. (2009), Słownik pedagogiczny, Warszawa: PWN.
11. Muszyński H. (1974), Ideał i cele wychowania, Warszawa: Wydawnictwo WSiP.
12. Obuchowska I. (1991), (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa: Wydawnictwo WSiP.
13. Okoń W. (1998), Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa: Wydawnictwo Żak.
14. Ostrowska A., Sikorska J., Gąciarz B. (2001), Wpływ transformacji społeczno-ekonomicznej na sytuację życiową i aktywność osób niepełnosprawnych w latach 90., [w:] Z. Kawczyńska-Butrym (red.), Problemy opieki i środowisko życia osób niepełnosprawnych, Olsztyn: Wydawnictwo OSW.
15. Oszustowicz B. (2006), Obraz rodziny w percepcji młodzieży z lekkim upośledzeniem umysłowym – stan aktualny a przewidywania dotyczące przyszłości, [w:] Z. Palak, A. Lewicka, A. Bujnowska (red.), Jakość życia a niepełnosprawność. Konteksty psychopedagogiczne, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
16. Skrzetuska E., Osik-Chudowolska D., Wojnarska A. (2002), Poziom życia osób niepełnosprawnych w okresie transformacji ustrojowej w ich własnej ocenie, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
17. Sowa J. (2005). Przestrzeń życiowa w procesie rehabilitacji osoby niepełnosprawnej, „Rewalidacja”, 1.
18. Ziemska M. (1980), Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka, [w:] M. Ziemska (red.), Rodzina i dziecko, Warszawa: PWN.

Kinga Krawiecka

---

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Wydział Nauk Pedagogicznych

Sztuka plastyczna posiada już swego rodzaju historię w koncepcjach kształcenia i wychowania, terapii i rehabilitacji. Przyjmuje różne funkcje od czysto utylitarnych do poznawczych i wychowawczych. Mieści się w obrębie wychowania estetycznego, wychowania przez sztukę. Wyznacza tym samym obraz osoby, która w danym systemie oddziaływania jest mniej lub bardziej twórcza i świadoma roli wartości artystycznych oraz estetycznych w życiu człowieka. Tradycyjnym jej celem jest natomiast kształcenie twórczej postawy w zakresie dyspozycji poznawczych i emocjonalnych oraz przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w życiu kulturalnym.
Kluczowym zadaniem pedagoga specjalnego pracującego z osobami z niepełnosprawnością intelektualną jest inicjowanie procesu autorehabilitacji. Istotną rolę odgrywa tutaj proces autokreacji osoby z niepełnosprawnością intelektualną, zaś jednym z możliwych oddziaływań jest twórczość plastyczna, a w szczególności działalność rysunkowa.
Artykuł jest próbą pogłębionej refleksji nad charakterystyką i procesem kształtowania przestrzeni autorehabilitacyjnej na podstawie wartości rysunku jako fundamentalnego medium twórczości plastycznej.
Zwrócono uwagę na podstawowe aspekty, które potwierdzają, że jednostka z niepełnosprawnością intelektualną potrafi być aktywna twórczo, a dzięki temu nadawać swoim działaniom charakter rehabilitacyjny – wzmacniać niezaburzone funkcje psychiczne, intelektualne i fizyczne, korygować nieprawidłowości rozwojowe oraz rozwijać zainteresowania i uzdolnienia.

The key task of a special education teacher working with people with intellectual disabilities is to initiate the process of autorehabilitation. An important role is played by a process of self-creation of people with intellectual disabilities and one of the possible impacts play the plastic arts and especially those drawings. This article is an attempt at an in-depth reflection on the characteristics and the process of shaping the autorehabilitation based on the value of drawing as a fundamental medium of one’s art. Life confronts people with intellectual disabilities and higher requirements. Any attempt to change their own destiny therefore requires much effort, hard work on yourself and infinite self-confidence. Creative activities therefore are designed to help these individuals to be more potent than the external conditions – and the more we appreciate their importance, the higher they will be placed on the current drawing creation process, thus making it the foundation of autorehabilitation.

Plastic art, drawing people with intellectual disabilities, rehabilitation, autorehabilitation

Sztuka plastyczna, rysunek osoby z niepełnosprawnością intelektualną, rehabilitacja, autorehabilitacja

1. Arnheim R. (1978), Sztuka i percepcja wzrokowa, Warszawa: Wydawnictwo WAiF.
2. Aumer B. (1995), Sztuka jest jedna. Twórczość niepełnosprawnych, Warszawa: Wydawnictwo WSiP.
3. Czerwińska M. (2009), Aktywność twórcza w procesie rehabilitacji osób z niepełnosprawnością wzroku – refleksje między terapią a sztuką, [w:] M. Dycht, L. Marszałek (red.), Dylematy, (niepełno)sprawności – rozważania na marginesie studiów kulturowo-społecznych, Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie.
4. Drzewucka A. (2010), Twórczość plastyczna a sztuka współżycia – o znaczeniu twórczości plastycznej w procesie rozwijania kompetencji emocjonalno-społecznych dziecka w wieku przedszkolnym, [w:] W. Bobrowicz (red.), …Sztuka/twórczość… edukacja. Współczesne problemy edukacji estetycznej i artystycznej, Lublin: Wydawnictwo VERBA. Dykcik W. (2005), Pedagogika specjalna wobec aktualnych sytuacji i problemów osób niepełnosprawnych, Poznań: Wydawnictwo UAM.
5. Filińska M. D. (2009), Kreatywność osób niepełnosprawnych intelektualnie – problemy źródeł. Problemy definicyjne i interpretacyjne współczesnego rozumienia „terapii przez twórczość” – zwrot ku źródłom etymologicznym, [w:] J. Głodkowska, A. Giryński (red.), Kreatywność osób z niepełnosprawnością intelektualną – czy umiemy myśleć inaczej, Warszawa: Wydawnictwo AKAPIT. Garda-Łukaszewska J., Szperkowski T. (1997), Współtworzenie – zajęcia plastyczne z osobami upośledzonymi umysłowo, Warszawa: Wydawnictwo WSiP.
6. Głodkowska J. (2009), W trosce o przestrzeń rehabilitacyjną wokół osób z upośledzeniem umysłowym – czy zuchwałe rzemiosło pedagogiki specjalnej? [w:] M. Bielska-Łach (red.), Pedagogika specjalna. Różne poszukiwania – wspólna misja, Warszawa: Wydawnictwo APS.
7. Gołaszewska M. (1977), Człowiek w zwierciadle sztuki. Studium z pogranicza estetyki i antropologii filozoficznej, Warszawa: PWN.
8. Górniewicz J. (1992), Rozwój i kształtowanie wyobraźni dziecka, Warszawa–Toruń: Wydawnictwo PRAKSIS.
9. Hohensee-Ciszewska H. (1976), Podstawy wiedzy o sztukach plastycznych, Warszawa: Wydawnictwo WSiP.
10. Hulek A. (1992), Sztuka a ludzie niepełnosprawni, „Kultura i Edukacja”, 2.
11. Kosakowski Cz. (2003). Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej, Toruń: Wydawnictwo AKAPIT.
12. Krasoń K., Mazepa-Domagała B. (2003), Przestrzenie sztuki dziecka. Strategia intersemiotycznego i polisensorycznego wsparcia jednostek o obniżonej sprawności intelektualnej, Katowice: Wydawnictwo LIBRUS.
13. Krause A. (2010), Współczesne paradygmaty pedagogiki specjalnej, Kraków: Wydawnictwo Impuls.
14. Lipkowski O. (1977), Pedagogika specjalna, Warszawa: PWN.
15. Maslow A. H. (1990), Motywacja i osobowość, Warszawa: Wydawnictwo PAX.
16. Nieduziak E. M. (2009), Twórczość plastyczna osób z niepełnosprawnością intelektualną, uczestników warsztatu terapii zajęciowej – studium przypadku, [w:] J. Głodkowska, A. Giryński (red.), Kreatywność osób z niepełnosprawnością intelektualną – czy umiemy myśleć inaczej, Kraków: Wydawnictwo AKAPIT.
17. Obuchowska I. (1991), O autorewalidacji, [w:] K. Kuligowska (red.), Z problematyki kształcenia pedagogów specjalnych, Warszawa: Wydawnictwo WSPS.
18. Pielasińska W. (1983), Ekspresja jako wartość i potrzeba, Warszawa: Wydawnictwo WSiP.
19. Popek S. (2003), Ekspresja plastyczna i jej wartości jako metody projekcyjnej w badaniach psychologicznych, [w:] M. Łaguna, B. Lachowska (red.), Rysunek projekcyjny jako metoda badań psychologicznych, Lublin: Wydawnictwo KUL.
20. Siemież M. B. (2001), Twórczość osób niepełnosprawnych jako ich droga samorealizacji, [w:] A. Maciarz, Z. Janiszewska-Nieścioruk, H. Ochonczenko (red.), Człowiek niepełnosprawny w rodzinie i środowisku lokalnym, Zielona Góra: Wydawnictwo LTN.
21. Stochmiałek J. (1991), Przygotowanie pedagogów specjalnych do stymulowania aktywności społeczno- zawodowej młodzieży niepełnosprawnej, [w:] L. Malinowski, J. Stochmiałek (red.), Aktywność społeczno-zawodowa młodzieży niepełnosprawnej i niedostosowanej społecznie: raport końcowy z badań w ramach grupy tematycznej VII, Warszawa: Wydawnictwo WSPS.
22. Stochmiałek J. (1994), Kierowanie pomocą opiekuńczo-wychowawczą w makro- i mikrosystemach pedagogicznych, [w:] J. Stochmiałek (red.), Rozwój systemu opieki i socjalizacji, Częstochowa: Wydawnictwo WSP.
23. Szuman S. (1990), Sztuka dziecka, Warszawa: Wydawnictwo WSiP.
24. Tomaszewski T. (1993), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa: Wydawnictwo FI.
25. Wojciechowski A. (2002), Obecność. Zebrane teksty, Toruń: Wydawnictwo UMK.
26. Wojciechowski A. (2004), (red.) Terapia spotkania, Toruń: Wydawnictwo UMK.

Małgorzata Brodacka

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii UMCS Zakład Psychopedagogiki Specjalnej

Od czasu, gdy pedagodzy specjalni coraz większą wagę przywiązują do właściwie pojętej integracji i normalizacji, akcentuje się również konieczność aktywnego udziału osób z niepełnosprawnością w procesie rehabilitacji. Zarówno teoretycy, jak i praktycy podkreślają, że realizacja głównych celów rehabilitacji może mieć miejsce jedynie przy czynnym zaangażowaniu osoby z niepełnosprawnością. Dzięki jej podmiotowemu traktowaniu możliwe jest rozwijanie zdolności do autorehabilitacji i do ponoszenia części odpowiedzialności za skutki prowadzonych terapii. Wczesne angażowanie dziecka, zachęcanie go do podejmowania samodzielnych aktywności o cechach rehabilitacji umożliwia pełen rozwój jego samodzielności i odpowiedzialności. Najlepszą formę autorehabilitacji dziecka stanowi zabawa. W artykule przedstawiono zalety zabaw plastycznych w kontekście autorehabilitacji i na podstawie doświadczeń z pracy specjalistów terapii ręki.

From the time when the special needs educationists are more interested in social inclusion and an idea of normalization, a need of active participating of people with disability in rehabilitation process is emphasized. Scientists as well as special needs teachers and therapists stress that an implementation of the main rehabilitation aims is possible only if the disability person is engaged in this process. Thanks to being active the disabled people can develop their capability to self-directed rehabilitation and to taking the responsibility for the effects of therapy. The child who is engaged in the process of therapy and who is encouraged to being independent has a chance to became selfreliant and responsible. Children games are the best of form of self-directed rehabilitation. In this article the author tries to show the benefits of kids art games usied in hand therapy.

children games, children creativity, self-directed rehabilitation, hand therapy

zabawa, twórczość dziecka, autorehabilitacja, terapia ręki

1. Cybulska-Piskorek J. (1976), Twórczość plastyczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
2. Elkonin D. B. (1984), Psychologia zabawy, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
3. Jerzemowski J., Duda B., Orkwiszewska A., Wójtowicz E. (2010), Anatomia człowieka. Narząd ruchu, Gdańsk: Wydawnictwo Uczelniane AWFiS im. J. Śniadeckiego.
4. Karolak W. (1998), Sztuka jako zabawa, zabawa jako sztuka, Łódź: Wydawnictwa CODN.
5. Konieczna E. J. (2007), Arteterapia w teorii i praktyce, Kraków: Wydawnictwo Impuls.
6. Konturek S. (1998), Fizjologia człowieka, t. IV, Kraków: Wydawnictwo UJ.
7. Kosakowski C. (2003), Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej, Toruń: Wydawnictwo Edukacyjne Akapit.
8. Krauze-Sikorska H. (2006), Edukacja przez sztukę. O edukacyjnych wartościach artystycznej twórczości dziecka, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
9. Mikrut A. (2009), O autorewalidacji jako efekcie i drodze ku podmiotowości oraz autonomii osoby z niepełnosprawnością, [w:] J. Rottermund (red.), Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych, Kraków: Wydawnictwo Impuls.
10. Minczakiewicz E. M. (1994), Zabawa manipulacyjna dziecka głębiej upośledzonego umysłowo i jej wartość diagnostyczna, „Szkoła Specjalna”, 3.
11. Minczakiewicz E. M. (2006), Zabawa w rozwoju poznawczym i emocjonalno-społecznym dzieci o zróżnicowanych potrzebach i możliwościach, Kraków: Wydawnictwo Impuls.
12. Obuchowska I. (1993), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa: WSiP.
13. Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M. (2003), Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne, Warszawa: PWN.
14. Szuman S. (1990), Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej dziecka, Warszawa: WSiP.
15. Szwed M. (2008), Arteterapia – motywacja do autorehabilitacji, [w:] M. Siemież. T. Siemież (red.), Arteterapia w edukacji i rozwoju człowieka, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.
16. Tyborowska K. (1966), Wiek przedszkolny, [w:] M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa: PWN.

Katarzyna Rusinek

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii UMCS Zakład Psychopedagogiki Specjalnej

Tematem niniejszego doniesienia badawczego jest poznanie celów i aspiracji życiowych młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, która kończąc edukację w szkole zawodowej, staje przed koniecznością wyboru dalszej drogi życiowej, a także porównanie ich z aspiracjami pełnosprawnych rówieśników. Analizując materiał zebrany dzięki zastosowaniu nieco zmodyfikowanego i dostosowanego do własnych potrzeb Kwestionariusza ankiety na temat planów życiowych młodzieży w opracowaniu B. Górnickiej (2004), można zauważyć, że plany i cele życiowe badanej młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną niejednokrotnie nie różnią się (lub niewiele różnią się) od planów, jakie zakładają sobie jej pełnosprawni rówieśnicy. Młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, tak samo jak młodzież w normie intelektualnej, ceni sobie podobne wartości w życiu, chce zdobyć wykształcenie oraz pracę, która będzie odpowiadała jej zainteresowaniom, a jednocześnie będzie umożliwiała życie na odpowiednim poziomie, pozwalając na utrzymanie siebie i rodziny. Młodzież ta chce być pracownikami uczciwymi, docenianymi przez przełożonych i współpracowników. Chce również w przyszłości być samodzielna i niezależna. Tak jak jej pełnosprawni rówieśnicy również pragnie spotkać w życiu wielką miłość, założyć rodzinę i mieć dzieci, być szczęśliwa w małżeństwie. Pragnie rozwijać swoje zainteresowania oraz spędzać miło czas wolny w towarzystwie rodziny i przyjaciół.
Można zatem powiedzieć, iż marzenia i plany życiowe osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim ze szkół ponadgimnazjalnych są takie same jak marzenia każdego młodego człowieka, który staje u progu dorosłości.

The central topic of the present research report is the problem of life aspirations and plans for life made by youth with mild intellectual disability, who completing their school education have to meet the challenge of the adult life. The article includes also comparison between the life aspirations made by youth with mild intellectual disability and those made by youth in the same age without intellectual problems. The analysis of the data collected with the use of a little bit modified and adapted for my own needs B. Górnicka’s Questionnaire about plans for life of young people, indicates that the youth with mild intellectual disability do not differ, almost in any significant manner, from their fitter counterparts. Their life plans are very similar. The youth pursue the same values, display similar interests, intend to successfully finish schools and obtain professional qualifications, become self-reliant and set their own families, where they wish to bring up their children in health and happiness. They want to cultivate their interests and to spend the leisure time nicely in the company of family and friends. It is possible to say that dreams and plans for life of persons with mild intellectual disability which finish their schools are the same as dreams of every young man who is becoming involved in an adult life.

life aspirations, plans for life, intellectual disability, youth with mild intellectual disability

aspiracje życiowe, plany życiowe, niepełnosprawność intelektualna, młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim

1. Becker-Pestka D. (2005), Plany i aspiracje życiowe młodych Polaków, „Auxilium Socialle. Wsparcie Społeczne”, 1.
2. Borowski R. (2006), Pedagogiczno-społeczne problemy osób niepełnosprawnych, Płock: Wydawnictwo Naukowe Novum.
3. Górnicka B. (2004), Plany życiowe młodzieży z lekkim upośledzeniem umysłowym, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
4. Lewowicki T. (1987), Aspiracje dzieci i młodzieży, Warszawa: PWN.
5. Kirenko J., Parchomiuk M. (2006). Edukacja i rehabilitacja osób z upośledzeniem umysłowym, Lublin: Wydawnictwo Akademickie Wyższej Szkoły Społeczno-Przyrodniczej im. Wincentego Pola w Lublinie.
6. Twardowski A. (1993), Problemy akceptacji dziecka niepełnosprawnego przez rodzinę, [w:] R. Ossowski (red.), Sytuacja życiowa dziecka niepełnosprawnego w rodzinie, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP.
7. Witkowski T. (1993), Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych, Warszawa: Małe Dzieło Boskiej Opatrzności.
8. Wojtczak D. (2007), Aspiracje życiowe i edukacyjne młodzieży wiejskiej, „Praca Socjalna”, 1.

Stanisław L. Popek

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii UMCS, Zakład Psychologii Ogólnej

Opracowanie dotyczy trwającego przez ostatnie półwiecze procesu modernizacji systemu dydaktycznego: od szkoły tradycyjnej, przez szkołę aktywną, nauczanie problemowe i programowane, po próbę tworzenia systemu polimetodycznego. Wszystkie omówione tu przeobrażenia są efektem rozwoju wiedzy psychologicznej, która określana jako energia poznawcza wpływa na zmianę funkcji psychicznych, wykorzystywanych w tworzeniu nowych metod, zasad i form uczenia się i nauczania – czyli systemów edukacyjnych. Opracowanie wskazuje także na problem braku pełnej modernizacji systemu dydaktyczno-wychowawczego w naszym kraju, a także przybliża główne przyczyny dogmatyzmu i stagnacji.

The present study comprises the process of modernization of the didactic system, starting from the traditional school, through the active school, problem-based learning and programmed learning, and ending with the attempts to create a multi-method system. All the transformations described here constitute the effect of the development of psychological knowledge, understood as a cognitive energy, which has its impact on the changes in psychic functions employed in the creation of new methods, new rules and forms of learning and teaching – educational systems. The study also shows the lack of full modernization of the teaching and educational system in Poland and delineates the major causes of dogmatism and stagnation.

models, didactic systems, methods of learning and teaching

modele, systemy dydaktyczne, metody uczenia się i nauczania

1. Amabile T. M. (1983), Brilliant but cruel: perception of negative evaluators, „Journal of Experimental Social Psychology”, nr 19.
2. Anastasi A. (1958), Differential Psychology, New York: MacMillan Company.
3. Bartelanffy L. von (1984), Ogólna teoria systemów, Warszawa: PWN.
4. Bruner J. S. (1966), W poszukiwaniu teorii nauczania, Warszawa: PiW.
5. Dewey J. (1988), Jak myślimy, Warszawa: PWN.
6. Dobrołowicz W. (1995), Psychodydaktyka kreatywności, Warszawa: WSPS.
7. Dobrołowicz W. (2000), O treningu myślenia intuicyjnego, [w:] M. Partyka (red.), Modele opieki nad zdolnym dzieckiem, Warszawa: CM.PPP.
8. Ekel J., Jaroszyński J., Ostaszewska J. (1965), Mały słownik psychologiczny, Warszawa: W.P.
9. Guilford J. P. (1978), Natura inteligencji człowieka, Warszawa: PWN.
10. Hornowski B. (1985), Psychologia różnic indywidualnych, Warszawa: WSiP.
11. Jung C. G. (1995), Podstawy psychologii analitycznej, Warszawa: Wyd. WROTA.
12. Korzeniowski L., S. Pużyński (red.), (1978), Encyklopedyczny słownik psychiatrii, Warszawa: PZWL.
13. Kozielecki J. (1966), Zagadnienia psychologii myślenia, Warszawa: PWN.
14. Kozielecki J. (1976), Czynności myślenia, [w:], T. Tomaszewski, Psychologia, Warszawa: PWN.
15. Kozielecki J. (1976), Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa: PWN.
16. Kozielecki J. (1986), Psychologiczna teoria samowiedzy, Warszawa: PWN.
17. Kozielecki J. (1987), Koncepcja transgresyjna człowieka, Warszawa: PWN.
18. Kupisiewicz C. (1960), Kształcenie samodzielności intelektualnej uczniów poprzez rozwiązywanie problemów na przykładzie fizyki, chemii i geometrii, Warszawa: PWN.
19. Laszlo E. (1978), Systemowy obraz świata, Warszawa: PIW.
20. Lech K. (1964), System nauczania, Warszawa: PWN.
21. Mönks F. J., Boxtel van H. (1985), Gifted Adolescents: a Developmental Perspective, [w:], J. Freeman (ed.), The Psychology of Gifted Children, New York.
22. Mönks F. J. (1990), Poradnictwo i wspieranie szczególnie zdolnych uczniów, „Annales UMCS”, sec. J vol. III, Lublin.
23. Nęcka E. (1987), Proces twórczy i jego ograniczenia, Kraków: Impuls.
24. Nęcka E. (1994), Inteligencja i procesy poznawcze, Kraków: Impuls.
25. Nosal C. (1992), Diagnoza typów osobowości, Warszawa: PWN.
26. Okoń W. (1962), W poszukiwaniu systemu dydaktyczno-wychowawczego, „Nowa Szkoła”, nr 7–8.
27. Okoń W. (1965), Zarys dydaktyki ogólnej, Warszawa: PZWS.
28. Okoń W. (1967), Podstawy wykształcenia ogólnego, Warszawa: NK.
29. Okoń W. (1995), Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa: Wyd. Akademickie „Żak”.
30. Popek S. (1984), Metodyka zajęć plastycznych w klasach początkowych, Warszawa: WSiP.
31. Popek S. (1990), W poszukiwaniu interakcyjnego modelu zdolności, [w:] W. Panek, K. Smietało (red.), Identyfikacja zdolnych i wczesna inicjacja pracy z nimi, Białystok.
32. Popek S. (1991), W poszukiwaniu modelowej struktury interakcyjnej teorii zdolności, „Annales, UMCS” sec. J, vol. IV.
33. Popek S. (1996), Zdolności i uzdolnienia jako osobowościowe właściwości człowieka, Lublin: UMCS.
34. Popek S. (1999), Nauczyciel jako inspirator i organizator twórczego nauczania i uczenia się. „Zeszyty Wszechnicy Świętokrzyskiej”, Kielce.
35. Popek S. (2001), Człowiek jako jednostka twórcza, Lublin: UMCS.
36. Popek S. (2010), Edukacja to system naczyń połączonych, Lublin: Forum Akademickie.
37. Popek S. (2010), Psychologia twórczości plastycznej, Kraków: Impuls.
38. Renzulli J. S. (1977), Enrichment triad model, Wetherfield.
39. Renzulli J. S., Smith L.H., Reis S.U. (1978), The Revolving Dor Identification Model, Connectient.
40. Renzulli J. S. (1978), What makes giftedness? Re-examining a definition, „Phi Delta Kappa”, nr 60.
41. Sillamy N. (1989), Słownik psychologii, Warszawa: „Książnica”.
42. Śliwerski B. (2012), Pedagogika ogólna. Podstawowe prawidłowości, Kraków: Impuls.
43. Sołowiej J. (1997), Psychologia twórczości, Gdańsk: UG.
44. Strelau J. (1987), O inteligencji człowieka, Warszawa: PIW.
45. Strelau J. (2000), Psychologia, Gdańsk: GWP.
46. Szewczuk W. (1979), Słownik psychologiczny, Warszawa: WP.
47. Włodarski Z. (1984), Z tajemnic ludzkiej pamięci, Warszawa: WSiP.

Teresa Rzepa

---

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy w Poznaniu

W artykule omówiono refleksje Zbigniewa Pietrasińskiego na temat: (1) rozumienia rozwoju jako dążenia do doświadczania pełni życia oraz jako dążenia do pełni człowieczeństwa; 2) roli mądrości jako czynnika determinującego rozwój człowieka. Przedmiotem analizy była treść obszernego Dziennika komputerowego, który Pietrasiński prowadził od 1991 do 2010 roku.

In this article there are discussed reflexions by Zbigniew Pietrasiński on: (1) understanding development as a pursuit of living life to the full and as a pursuit of humanity in its entirety; (2) the role of wisdom as the determining factor in human development. The contents of the lengthy Computer Diary which had been written by Pietrasiński since 1991 became the object of the analysis.

development, humanity in its entirety, diary

rozwój, pełnia człowieczeństwa, dziennik

1. Bűhler Ch. (1999), Bieg życia ludzkiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
2. Całek A. (2012), Adam Mickiewicz – Juliusz Słowacki. Psychobiografia naukowa, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
3. Całek A. (2013), Biografia naukowa: od koncepcji do narracji. Interdyscyplinarność, teorie, metody badawcze, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Levinson D. J. (1978), The seasons of a man’s life, New York: Knopf.
4. Maslow A. (2006), Motywacja i osobowość, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
5. Pieter J. (1946), Biografia ogólna. Wstęp do nauki o życiu ludzkim, Kraków: Wydawnictwo „Wiedza– Zawód–Kultura”.
6. Pietrasiński Z. (1977), Kierowanie własnym rozwojem. Warszawa: Wydawnictwo Iskry.
7. Pietrasiński Z. (1979), Czego dowiedziałeś się zbyt późno? Warszawa: Wydawnictwo Iskry.
8. Pietrasiński Z. (1987), Człowiek formowany jako podmiot rozwoju, „Psychologia Wychowawcza”, 30, 3, 249–271.
9. Pietrasiński Z. (1990), Rozwój człowieka dorosłego, Warszawa: Wydawnictwo Wiedza Powszechna.
10. Pietrasiński Z. (1992), Wiedza i „rola” autokreacyjna jednostki jako przedmiot rozwoju, „Przegląd Psychologiczny”, 1, 79–89.
11. Pietrasiński Z. (1993), Syntezy wiedzy autobiograficznej podporządkowane „roli” autokreacyjnej jednostki (s. 53–71), [w:] T. Rzepa, J. Leoński (red.), O biografii i metodzie biograficznej, Poznań: Nakom.
12. Pietrasiński Z. (1997). (red.), Studenci o własnym rozwoju, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, SWPS.
13. Pietrasiński Z. (2000), (red.), Uczeni o sobie i studentach, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
14. Pietrasiński Z. (2001), Mądrość czyli świetne wyposażenie umysłu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
15. Pietrasiński Z. (2009), Ekspansja pięknych umysłów. Nowy renesans i ożywcza autokreacja, Warszawa: Wydawnictwo CIS.
16. Runyan McKinley W. (1992), Historie życia a psychobiografia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
17. Rzepa T., Leoński J. (1993) (red.), O biografii i metodzie biograficznej, Poznań: Nakom.
18. Rzepa T. (2006). O studium przypadku i portrecie psychologicznym, Szczecin: Print Group.
19. Rzepa T. (w druku). Zbigniew Pietrasiński o sobie w niepublikowanym „Dzienniku komputerowym”, [w:] T. Rzepa, J. Miziołek (red.), Psyche i Nowy Renesans. Pamięci prof. Zbigniewa Pietrasińskiego.
20. Silverman D. (2007), Interpretacja danych jakościowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Dawid Subocz

---

Pracownia Psychologiczna w Szczecinie

W artykule przedstawiono zaproponowane przez Geerta Hofstedego wymiary kultur narodowych. Ponadto ukazano praktyczne sposoby wykorzystania wiedzy dotyczącej tych wymiarów.
Na początku scharakteryzowano wymiary kultur narodowych. Hofstede wyróżnił pięć wymiarów: dystans do władzy, kolektywizm i indywidualizm, kobiecość i męskość, unikanie niepewności, orientacja długoterminowa i krótkoterminowa.
Następnie przedstawiono praktyczne sposoby zastosowania wymiarów. Wiedza dotycząca wartości wskaźników tych wymiarów może pomagać ludziom, między innymi w negocjacjach międzynarodowych, kampaniach wyborczych i reklamie.

The article presents suggested by Geert Hofstede dimensions of national cultures. Additionally, it presents practical manners of the utilization of knowledge concerning those dimensions.
On the onset, the dimensions of national cultures are characterized. Hofstede distinguished five dimensions, namely: power distance, collectivism versus individualism, femininity versus masculinity, uncertainty avoidance, long-term versus short-term orientation.
Subsequently, practical manners of the application of those dimensions are presented. The knowledge concerning the value of indexes of those dimensions may help people, among others, in case of international negotiations, election campaigns and advertisement.

the dimensions of national cultures, power distance, collectivism versus individualism, femininity versus masculinity, uncertainty avoidance, long-term versus short-term orientation

wymiary kultur narodowych, dystans do władzy, kolektywizm i indywidualizm, kobiecość i męskość, unikanie niepewności, orientacja długoterminowa i krótkoterminowa

Aronson E., Wilson T. D., Alert R. M. (1997), Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
1. Berry J. W., Poortinga Y. H., Segall M. H., Dasen P. R. (2002), Cross-cultural psychology. Research and applications. Second edition, Cambridge: Cambridge University Press.
2. Best D. L., Williams J. E. (2002), Perspektywa międzykulturowa, [w:] B. Wojcieszke (red.), Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice (s. 118–145), Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
3. Boski P. (2009), Kulturowe ramy zachowań społecznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
4. Chinese Culture Connection (1987), Chinese values and the serach for culture-free dimensions of culture, „Journal of Cross-Cultural Psychology”, 18, 143–164.
5. Gabrenya W. K., Wang Y., Latané B. (1985), Social loafing on an optimizing task: Cross cultural differences among Chinese and Americans, „Jurnal of Cross-cultural Psychology”, 16, 223–242.
6. Hofstede G. H. (1980), Culture’s consequences: International differences in work-related values, Bevery Hills, CA: Sage.
7. Hofstede G. H. (1984), Culture’s consequences: International differences in work-related values (abridged ed.), Bevery Hills, CA: Sage.
8. Hofstede G., Bond M. (1988), Confucius and economic growth: New trends in culture’s consequences, „Organizational Dynamics”, 16 (4), 4–21.
9. Hofstede G., Hofstede G. J. (2007), Kultury i organizacje, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
10. Jodłowska M. (2004), Konflikty w międzykulturowych małżeństwach mieszanych, [w:] Z. Tyszka (red.), Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian (s. 215–228), Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
11. Kamiński J. (2003), Negocjowanie. Techniki rozwiązywania konfliktów, Warszawa: Wydawnictwo Poltext.
12. Lewicki R. J., Saunders D. M., Barry B., Minton J. W. (2005), Zasady negocjacji. Kompendium wiedzy dla trenerów i menedżerów, Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
13. Marx E. (2000), Przełamywanie szoku kulturowego, Warszawa: Agencja Wydawnicza „Placet”.
14. Matsumoto D., Juang, L. (2007), Psychologia międzykulturowa, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
15. Matsumoto D., Juang L. (2013), Culture and Psychology. Fifth edition, Wadsworth: Cengage Learning.
16. Myers D. G. (2003), Psychologia społeczna, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
17. Price W. F., Crapo R. H. (2003), Psychologia w badaniach międzykulturowych. Czy ludzie wszędzie są tacy sami?, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
18. Strelau J., Doliński D. (2008), Psychologia akademicka, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
19. Wagner J. A., III. (1995), Studies of individualism-collectivism: Effects on cooperation in groups, „Academy of Management Journal”, 38 (1), 152–172.
20. Winch A., Winch S. (2005), Negocjacje. Jednostka, organizacja, kultura, Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o.

Iwona Jędrzejczyk

---

Szpital Neuropsychiatryczny w Lublinie

Niniejszy artykuł jest próbą przedstawienia działań z zakresu muzykoterapii, jakie zostały podjęte w rehabilitacji Jana, pacjenta z dysfunkcjami układu nerwowego. Muzykoterapia rozumiana jest jako zastosowanie różnorodnych technik i metod, które, odpowiednio dobrane, pozwalają na dotarcie do psychiki pacjenta i wspomaganie jego rehabilitacji. Jan od czasu uszkodzenia centralnego układu nerwowego (2005r.) bierze udział w różnorodnych zajęciach terapeutycznych; rozpoczęte w 2009 roku zajęcia muzykoterapeutyczne są uzupełnieniem oddziaływań neuropsychologicznych i rehabilitacji ruchowej. Pod wpływem działań muzykoterapeutycznych zauważalne są pewne zmiany w jego funkcjonowaniu: nie są one tak wyraźne i trwałe, aby można było mówić o powrocie do sprawności w zakresie konkretnych funkcji, natomiast są na tyle widoczne, że celowe wydaje się kontynuowanie muzykoterapii. Najważniejszy wydaje się fakt, że muzyka pozwala pacjentowi na zaangażowanie się w proces twórczy, odczuwanie radości i satysfakcji ze swoich działań, a zajęcia są dla niego atrakcyjne. Zakres niniejszej pracy nie wyczerpuje możliwości działań muzykoterapeutycznych stosowanych w terapii Jana. Przedstawione badania będą prawdopodobnie wstępem do dalszych rozważań i podejmowania kolejnych praktycznych przedsięwzięć.

This article is an attempt to show music therapy actions undertaken in the therapy of Jan – a person with dysfunctional nervous system. Music therapy is understood as the application of various techniques and methods which, while suitably chosen, can reach the patient’s psyche and aid his rehabilitation. Since the damage to his central nervous system (in 2005) Jan participates in multiple therapy classes. Music therapy started in 2009 and it is a supplement to the effects of neuro- psychological and physical treatment. Under the influence of music therapy treatment one can perceive some changes in Jan’s functioning; they are not as distinct and long-lasting as to talk about a return to a fitness of specific functions, yet they are distinct enough to perceive the continuation of music therapy as desirable. The most important seems to be the fact that music lets the patient get involved in creative process and feel joy and satisfaction from his actions – the therapy classes are attractive to him. The scope of this paper does not exhaust the possibilities of music therapy actions used in the treatment of Jan. The following research may be an introduction to subsequent deliberations and an inspiration to start more practical ventures.

music therapy, neuropsychological therapy, cognitive and emotional deficits

muzykoterapia, terapia neuropsychologiczna, deficyty poznawcze i emocjonalne

1. Cylulko P. (2002), Wybrane zagadnienia z muzykoterapii osób niepełnosprawnych wzrokowo, „Muzykoterapia Polska”, nr 1–2 (s. 19–32).
2. Cylulko P. (2003), Rola muzykoterapii w procesie usprawniania niepełnosprawnych pacjentów, „Muzykoterapia Polska”, nr 1(5), s. 15–25.
3. Domańska Ł., Zawadzka E. (2007), Zasady organizacji procesu rehabilitacji neuropsychologicznej, „Annales UMCS”, sec. J, vol. XX (s. 123–135), Lublin: UMCS.
4. Pąchalska M. (2003), Zaburzenia neurobehawioralne a jakość życia pacjentówpo urazach czaszkowo – mózgowych, [w:] A. Herzyk, B. Daniluk, M. Pąchalska, B. D. MacQueen (red.), Neuropsychologiczne konsekwencje urazów głowy, Lublin: UMCS.
5. Pąchalska M. (2007), Neuropsychologia kliniczna. Urazy mózgu, t. 1,2, Warszawa: PWN.
6. Mroczko B. (2008), Doświadczenia terapeutyczne w pracy z grupą osób z dysfunkcjami mózgu. Zachowania komunikacyjne w grupie, niepublikowana praca dyplomowa w ramach podyplomowych studiów w zakresie Diagnozy i Terapii Neuropsychologicznej, Lublin: UMCS.
7. Uchańska A. (2008), Analiza zachowania osób z dysfunkcjami mózgu podczas grupowych zajęć terapeutycznych, niepublikowana praca dyplomowa w ramach podyplomowych studiów w zakresie Diagnozy i terapii neuropsychologicznej, Lublin: UMCS.

Teresa Rzepa, Maciej Pastucha, Wilhelm Grzesiak, Andrzej Modrzejewski, Tymoteus z Leoński

---

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy w Poznaniu

Celem przeprowadzonych badań było: (1) ustalenie ważności decyzji o operacji plastycznej piersi w kontekście znaczących wydarzeń życiowych; (2) porównanie oceny jakości własnego życia przed i po zabiegu; (3) porównanie oczekiwań co do operacji i jej efektów. Badania przeprowadzono w grupie 113 kobiet zdecydowanych na plastykę piersi – 78 spośród nich zbadano ponownie po roku od operacji. Dodatkowo określono kilka wskazań istotnych dla zespołu kwalifikującego pacjentki do zabiegu.

The goals of this research were: (1) to establish the importance of making a decision about breast cosmetic surgery as a significant life event; (2) to compare the assessed quality of life before surgery and after it; (3) to compare the expectations concerning surgery and its consequences. The research was conducted in the group of 113 women who decided to undergo breast plastic surgery. Among them, seventy-eight were interviewed once more, one year after the operation. Additionally, a few important guidelines for the medical team qualifying for the surgery were determined.

breast cosmetic surgery, expectations, results

operacja plastyczna piersi, oczekiwania, efekty

1. Anderson R. C., Cunningham B., Tafesse E., Lenderking W. R. (2006), Validation of the breast evaluation questionnaire for use with breast surgery patients, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 118, 597–602.
2. Aouizerate B., Pujol H., Grabot D., Faytout M., Suire K., Braud C., Auriacombe M., Martin D., Baudet J., Tignol J. (2003), Body dysmorphic disorder in a sample of cosmetic surgery applicants, „European Psychiatry”, 18, 365–368.
3. Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M. (1997), Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
4. Bandura A. (2007), Teoria społecznego uczenia się, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
5. Baum S. K., Stewart R. B. Jr. (1990). Sources of meaning trough the life-span, „Psychological Reports”, 67, 3–14.
6. Brinton L. A., Lubin J. H., Burich M. C., Colton T., Brown S. L., Hoover R. N. (2000), Breast cancer following augmentation mammoplasty (United States), „Cancer Causes Control”, 11, 819–827.
7. Brown M. H., Shenker R., Silver S. A. (2005), Cohesive silicone gel breast implants in aesthetic and reconstructive breast surgery, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 116, 768–779.
8. Crerand C. E., Sarwer D. B., Magee L., Gibbons L. M., Lowe, M. R., Bartlett, S. P., Becker, D. G., Glat P. M., LaRossa D., Low D. W., Whitaker L. A. (2004), Rate of body dysmorphic disorder among patients seeking facial cosmetic procedures, „Psychiatric Annals”, 34, 958–965.
9. Crerand C. E., Phillips K. A., Manard W., Fay, C. (2005), Non-psychiatric medical treatment of body dysmorphic disorder and cosmetic surgery, „Psychosomatics”, 46, 549–555.
10. Crerand C. E., Franklin M. E., Sarwer D. B. (2006), Body dysmorphic disorder, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 118, 167–180.
11. Crerand C. E., Infield A. L., Sarwer D. B. (2007), Psychological considerations in cosmetic breast augmentation, „Plastic Surgical Nursing”, 27(3), 146–154.
12. Crerand C. E., Franklin M. E., Sarwer D. B. (2008), Patient safety: Body dysmorphic disorder and cosmetic surgery, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 122 (45), 1–15.
13. Cunningham B. (2007), The mentor core study on silicone MemoryGel breast implants, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 120 (7), 19S–29S.
14. Cunningham B., McCue J. (2009), Safety and effectiveness of Mentor’s MemoryGel implants at 6 years, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 33(3), 440–444.
15. Darisi T., Thorne S., Iacobelli C. (2005), Influences on decision-making for undergoing plastic surgery: A mental models and quantitative assessment, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 116, 907–913.
16. Deapen D. M., Bernstein L., Brody G. S. (1997), Are breast implants anticarcinogenic? A 14-year follow-up of the Los Angeles Study, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 99, 1346–1353.
17. Didie E. R., Sarwer D. B. (2003), Factors which influence the decision to undergo cosmetic breast augmentation surgery, „Journal of Women’s Health”, 12, 241–253.
18. Druss, R.G. (1973), Changes in body image following augmentation breast surgery, „Journal of Psychoanalytic Psychotherapy”, 2, 248–256.
19. Figueroa-Haas C. L. (2007), Effect of breast augmentation mammoplasty on self-esteem and sexuality: A quantitative analysis, „Plastic Surgery Nursing”, 27(3), 16–36.
20. Hedén P., Boné B., Murphy D.K., Slicton A., Walker P. S. (2006), Style 410 cohesive silicone breast implants: Safely and effectiveness at 5 to 9 years after implantation, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 118, 1281–1287.
21. Honiman R., Phillips K. A., Castle D. J. (2004), A review of psychosocial outcomes for patients seeking cosmetic surgery, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 113, 1229–1237.
22. Jacobsen P. M., Holmich L. R., McLaughlin J. K., Johansen, C., Olsen, J. H., Kjoller, K., Friis, S. (2004), Mortality and suicide among Danish women with cosmetic breast implants, „Archives of Internal Medicine”, 164, 2450–2455.
23. Lipworth L., Nyren O., Weimin Y., Fryzek J. P., Tarone R. E., McLaughlin, J. K. (2007), Excess mortality from suicide and other external causes of death among women with cosmetic breast implants, „Annals of Plastic Surgery”, 59, 119–123.
24. Lipworth L., Tarone R. E., McLaughlin J. K. (2004), Silicone breast implants and connective tissue disease: An updated review of the epidemiologic evidence, „Annals of Plastic Surgery”, 52, 598–601.
25. Majkowicz M., Bartosińska A. (2011), Ocena jakości życia w chorobach dermatologicznych – koncepcje i narzędzia pomiaru, [w:] T. Rzepa, J. Szepietowski, R. Żaba (red.), Psychologiczne i medyczne aspekty chorób skóry (s. 22–29), Wrocław: Cornetis.
26. McGrath M. H. (2007), The psychological safety of breast implant surgery, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 120, 103S–109S.
27. Park A. J., Chetty U., Watson A. C. H. (1996), Patient satisfaction following insertion of silicone breast implants, „British Journal of Plastic Surgery”, 49, 515–518.
28. Pastucha M., Rzepa T., Modrzejewski A., Grzesiak W. (2010), Atrakcyjność fizyczna i samoocena a motywy decyzji o operacji plastycznej piersi oraz ocena jej następstw, „Postępy Psychiatrii i Neurologii”, 19(3), 197–204.
29. Phillips K.A., Grant J., Sinicalchi J., Albertini R. S. (2001), Surgical and nonpsychiatric medical treatment of patients with body dysmorphic disorder, „Psychosomatics”, 42, 504–510.
30. Phillips K. A., Menard W., Fay C., Weisberg R. (2005), Demographic characteristics, phenomenology, comorbidity and family history in 200 individuals with body dysmorphic disorder, „Psychosomatics”, 46, 317–325.
31. Sarwer D. B., Wadden T. A., Pertschuk M. J., Whitaker L. A. (1998), Body image dissatisfaction and body dysmorphic disorder in 100 cosmetic surgery patients, „Plastic and Reconstructive
32. Surgery”, 101, 1644-1649.
33. Sarwer D. B., LaRossa D., Bartlett S. P., Low D. W., Bucky L. P., Whitaker, L. A. (2003), Body image concerns of breast augmentation patients, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 112, 83–90.
34. Sarwer D. B., Gibbons L. M., Crerand C. E. (2004), Treating body dysmorphic disorder with congenitive- behavior therapy, „Psychiatric Annals”, 34, 934–941.
35. Sarwer D. B., Gibbons L. M., Magee L., Baker J. L., Casas L. A., Glat P. M., Gold A. H., Jewell M. L., LaRossa D., Natal F., Young V. L. (2005), A prospective, multi-site investigation of patient satisfaction and psychosocial status following cosmetic surgery, „Aesthetic Surgery Journal”, 25, 263–269.
36. Schlebusch L., Marht I. (1993), Long-term psychological sequelae of augmentation mammaplasty, „South African Medical Journal”, 83, 267–271.
37. Strom S. S., Baldwin B. J., Sigurdson A. J., Schusterman M. A. (1997), Cosmetic saline breast implants: a survey of satisfaction breast-feeding experience, cancer screening, and health, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 100, 1553–1557. Von Soest T., Kvalem I. L., Skolleborg K. C., Roald H. E. (2006), Psychosocial factors predicting the motivation to undergo cosmetic surgery, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 117, 51–62.
38. Veale D., De Haro L., Lambrou C. (2003), Cosmetic rhinoplasty in body dysmorphic disorder, „British Association of Plastic Surgeons”, 56, 546–551.
39. Walker P. S., Walls B., Murphy D. K. (2009), Natrelle saline-filled breast implants: a prospective 10-year study, „Aesthetic Surgery Journal”, 29 (1), 19–25.
40. Wojciszke B. (2011), Psychologia społeczna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
41. Wołowicka L. (2001), Jakość życia w naukach medycznych, Poznań: Wydawnictwo Uczelniane Akademii Medycznej w Poznaniu.
42. Young V. L., Nemecek J. R., Nemecek D. A. (1994), The efficacy of breast augmentation. Breast size, increase, patient satisfaction and psychological effects, „Plastic and Reconstructive Surgery”, 94, 958–969.

Zofia Maleszyk, Ewa Kozak-Czyżewska

Profesor Zofia Sękowska (1924–1997) – twórczyni lubelskiej szkoły pedagogiki specjalnej

Jacek Szmalec, Barbara Gawda, Izabela Pietras

1. Recenzja książki Sally Goddard Blythe Jak osiągnąć sukcesy w nauce?, wydanie I, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2011, ss. 415
   
2. Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji „16th European Conference on Personality Psychology”
3. Sprawozdanie z konferencji naukowej „International Conference on Applied Psychology and Behavioral Sciences”, Paryż, 27–28 czerwca 2012 r.

Agnieszka Maryniak

---

Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka” Pracownia Neuropsychologii Rozwojowej

W ostatnich latach można zaobserwować wzrost zainteresowania neuropsychologów autonomicznym układem nerwowym. Z jednej strony jest to wynik pogłębiania się wiedzy na temat złożoności procesów poznawczych i emocjonalnych oraz znaczenia w nich doznań cielesnych. Z drugiej strony upowszechniają się metody badania autonomicznego układu nerwowego, takie jak analiza zmienności oddechowej czy też spektralna analiza zmienności rytmu serca. Coraz więcej jest badań i obserwacji klinicznych wskazujących na udział struktur związanych z centralną siecią autonomiczną w regulacji procesów poznawczych, a także świadczących o wpływie zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego na aktywność autonomiczną. Można postawić też nowe pytania dotyczące chociażby tego, czy nieprawidłowości w funkcjonowaniu narządów unerwianych przez autonomiczny układ nerwowy, na przykład zaburzenia rytmu serca o charakterze częstoskurczu nadkomorowego, mogą wpływać na pracę struktur mózgowych.

In recent years, there has been observed an increase in interest in the autonomic nervous system. This is the result of more detailed knowledge of cognitive and emotional functions and their connections with the body’s experiences and, on the other hand, the spreading use of new methods for examination of the autonomic nervous system such as analysis of respiratory sinus arrhythmia or heart rate variability analysis. Results of experiments and clinical observation show significant participation of structures of the central autonomic network in the regulation of the cognitive process and influence of the central nervous system on autonomic activity. Therefore, a new question arises, whether disturbances in organs innervated by the autonomic nervous system, for example cardiac arrhythmia, may affect brain structure functions.

autonomic nervous system, central autonomic network, cognitive functioning, cardiac arrhythmia

autonomiczny układ nerwowy, centralna sieć autonomiczna, funkcjonowanie poznawcze, zaburzenia rytmu serca

1. Baranowski R. (2005). Rozpoznanie rytmu prowadzącego – od tego rozpoczynamy opis EKG, „Kardiologia w Praktyce”, 2.
2. Baumgartner Ch., Lurger S., Leutmezer F. (2001). Autonomic symptoms during epileptic seizures, „Epileptic Disorders”, 3, 103–116.
3. Benarroch E. E. (1993). The central autonomic network: functional organization, dysfunction, and perspective, „Mayo Clinic Proceedings”, 68, 988–1001.
4. Bush G. (2009). Dorsal anterior midcingulate cortex: roles in normal cognitive and disruption in Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder, [w:] Brent A.Vogt (red.), Cingulate Neurobiology and Disease (s. 245–274), Oxford: University Press.
5. Chapman H. A., Woltering S., Lamm C., Lewis M. D. (2010). Heart and minds: Coordination of neurocognitive and cardiovascular regulation in children and adolescents, „Biological Psychology”, 84, 296–303.
6. Colivicchi F., Bassi A., Santini M., Caltagirone C. (2004). Cardiac autonomic derangement and arrhythmias in right-sided stroke with insular involvement, „Stroke”, 35, 2094–98.
7. Critchley H. G., Mathias Ch. J., Josephs O., O’Doherty J., Zanini S., Dewar B. K., Cipolotti L., Dolan R. J. (2003). Human cingulate cortex and autonomic control: converging neuroimaging and clinical evidence, „Brain”, 126, 2139–52.
8. Flachenecker P. (2006). Standardowe badania kliniczne czynności autonomicznych – układ przywspółczulny, [w:] J. Jörg (red.), Diagnostyka autonomicznego układu nerwowego i zaburzeń snu (s. 5–22), Wrocław: Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner.
9. Hering D., Narkiewicz K. (2009). Metody oceny aktywności współczulnej w warunkach klinicznych, [w:] E. Szczepańska-Sadowska, W. Rużyłło, W. Januszewicz, A. Januszewicz (red.), Układ nerwowy a choroby układu sercowo-naczyniowego (s. 399–412), Kraków: Medycyna Praktyczna.
10. Jansen K., Lagae L. (2010). Cardiac changes in epilepsy, „Seizure”, 19, 455–60.
11. Klingelhöfer J., Hofmann R., Sander D. (2006). Diagnostyka zmian elektrokardiograficznych, zwłaszcza zaburzeń rytmu serca, w warunkach oddziału udarowego, [w:] J. Jörg (red.), Diagnostyka autonomicznego układu nerwowego i zaburzeń snu (s. 129–159), Wrocław: Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner.
12. Knecht S., Oelschläger C., Duning T. Lohmann H., Albers J., Stehling C., Heindel W., Breithardt G., Berger K., Ringelstein E. B., Kirchhof P., Wersching H. (2008). Atrial fibrillation in stroke-free patients is associated with memory impairment and hippocampal atrophy, „European Heart Journal”, 29, s. 2125–32.
13. Lane R. D., McRae K., Reiman E. M., Chen K., Aern G. L., Thayer J. F. (2009). Neural correlates of heart rate variability during emotion, „NeuroImage”, 44, s. 213–222.
14. Mann T. (1999). Czarodziejska góra, Warszawa: Porozumienie wydawców. Marcovitch S., Leigh J., Calkins S. D., Leerks E. M., O’Brien M., Blankson A. N. (2010). Moderate vagal withdrawal in 3.5-year-old children is associated with optimal performance on executive function tasks, „Developmental Psychobiology”, 52, s. 603–8.
15. Maryniak A., Bielawska A., Bieganowska K., Miszczak-Knecht M., Szumowski Ł., Walczak F., Rękawek J., Brzezinska-Paszke M., Ondruch A. (2009). Are children and adolescents with paroxysmal supraventricular or atrio-ventricular tachycardia endangered by cognitive dysfunctions? „European Heart Journal”, Suppl. 20, 801.
16. Mathewson K. J., Jetha M. K., Drmic I. E., Bryson S. E., Goldberg J. O., Hall G. B., Santesso D. L., Segalowitz S. J., Schmidt L. A. (2010). Autonomic predictors in young and middle-age adults, „International Journal of Psychophysiology”, 76, s. 123–9.
17. Matthews S. C., Paulus M. P., Simmons A. N., Nelesen R. A., Dimsdale J. E. (2004). Functional subdivisions with anterior cingulate cortex and their relationship to autonomic nervous system function, „NeuroImage”, 22, s. 1151–56. Nashef L. (1997). Sudden unexpected death in epilepsy: terminology and efinitions, „Epilepsy”, 38, (11 Supl.), s. 6–8.
18. Oppenheimer S. (2006). Cerebrogenic cardiac arrhythmias: Cortical lateralization and clinical significance, „Clinical Autonomic Research”, 16, s. 6–11.
19. Schernthaner C., Lindinger G., Pätzelberger K., Zeiler K., Baumgartner C. (1999). Autonomic epilepsy – the influence of epileptic discharges on heart rate and rhythm, „Wiener Klinische Wochenschrift”, 111, 392–401.
20. Scorza F. A., Arida R. M., Cysneiros R. M., Terra V. C., Sonoda E. Y. F., de Albuquerque M., Cavalheiro E. A. (2009). The brain–heart connection: Implications for understanding sudden unexpected death in epilepsy, „Cardiology Journal”, 16, s. 394–399.
21. Thayer J. F., Hansen A. L., Saus-Rose E., Johnsen B. H. (2009). Heart rate variability, prefrontal neural function, and cognitive performance: the neurovisceral integration perspective on selfregulation, adaptation and health, „Annals of Behavioral Medicine”, 37, s. 141–153.
22. Tokgözoglu S. L., Batur M. K., Topuoglu M. A., Saribas O., Kes S., Oto A. (1999). Effects of stroke localization on cardiac autonomic balance and sudden death, „Stroke”, 30, s. 1307–11.
23. Zamrini E. Y., Meador K. J., Loring D. W., Nichols F. T., Lee G. P., Figueroa R. E. (1990). Unilateral cerebral inactivation produces differential right and left heart rate responses, „Neurology”, 40, s. 1408–11.

Gabriela Piekutowska

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie historii zespołu savanta, jego etiologii połączonej z zaburzeniami rozwojowymi i uszkodzeniami mózgu, przybliżenie aktualnego stanu wiedzy wraz z przykładowymi profilami umiejętności i znaczenia zespołu dla zrozumienia funkcjonowania poznawczego w nurcie neuropsychologicznym. Omówię potencjalne mechanizmy neuronalne stanowiące najbardziej prawdopodobne podłoże zespołu i podejmę próbę ich eksplanacji z filogenetycznego punktu widzenia. Dodatkowo poza omówieniem ujęcia historycznego, systemowego, klasyfikującego i powiązanego z neuronaukami zamieszczone tu rozważania mają na celu poszerzenie oglądu zespołu savanta, by można było dostrzec jego często pomijany aspekt związany z psychologią twórczości i tym sposobem dokładniej naświetlić pozytywny wymiar zagadnienia.

The purpose of the present review is to discuss a short historical view, etiology connected with severe developmental disorders and brain lesions, present understanding with examples of famous patient cases, and the possible meaning of the savant syndrome for our understanding of the cognitive functioning in neuropsychology. The author pays special attention to neural mechanisms underlying the savant syndrome, and their phylogenetic meaning. In addition to this historical, systemic, categorizing and neuroscience point of view this article makes a further attempt to broaden the examination of the savant syndrome in not so often used perspective as a part of creativity and abilities theories, and, therefore, to discuss its positive aspect more precisely.

savant syndrome, frontotemporal dementia – FTD, special abilities, brain, creativeness, exceptional talent – “islands of genius”

zespół savanta, demencja czołowo-skroniowa – FTD, uzdolnienia specjalne, mózg, twórczość, uzdolnienia wysepkowe

1. Białecki M. (2005). Sawanci – geniusze czy upośledzeni? [w:] E. Czerniawska (red.), Pamięć. Zjawiska zwykłe i niezwykłe (181–198). Warszawa: WSiP.
2. Bragdon A., Gamon D. (2005). Kiedy mózg pracuje inaczej, Gdańsk: GWP. Cardinal R. (2009). Outsider art and the autistic creator, „Philosophical Transactions of the Royal Society London B Biol Sci.”, 364, 1459–1466.
3. Fabricius T. (2010). The savant hypothesis: is autism a signal-processing problem? „Med. Hypotheses”, 75 (2), 257–65.
4. Heaton P., Wallace G. L. (2004). Annotation: The savant syndrome, ”Journal of Child Psychology and Psychiatry”, s. 899–911.
5. Heilman K. M. (2005). Creativity and the Brain, Hove: Psychology Press.
6. Herzyk A. (maszynopis). Destrukcyjne i kreatywne działanie dysfunkcji mózgu, czyli podłoże neuronalne zdolności nadzwyczajnych w sytuacji rozbieżności rozwoju procesów psychicznych.
7. Hughes J. R. (2010). A review of savant syndrome and its possible relationship to epilepsy, „Epilepsy & Behavior”, 17/2, s. 147–152.
8. Ingram J. (1996). Płonący dom – odkrywając tajemnice mózgu, Warszawa: Prószyński i S-ka.
9. Kłyszewska A. (2006). Organizacja procesów psychicznych w zespole savanta w świetle psychologicznych modeli umysłu, Lublin: Instytut Psychologii UMCS, niepublikowana praca magisterska.
10. Kraft U. (2005). Kreatywność w każdym z nas, „Świat Nauki”, wydanie specjalne, s. 14–21.
11. Markiewicz P., Przybysz P. (2005). Mózg smakuje sztuki piękne, „Charaktery”, 11, s. 37–39.
12. Maruszewski T. (2001). Psychologia poznania, Gdańsk: GWP.
13. Mendez M. F. (2004). Dementia as a window to the neurology of art, „Medical Hypotheses”, 1–7.
14. Miller L. K. (1998). Defining the savant syndrome, „Journal of Developmental and Physical Disabilities”, 10, s. 73–85.
15. Miller L. K. (1999). The savant syndrome: intellectual impairment and exceptional skill, „Psychological Bulletin”, 125/1, s. 31–46.
16. Miller L. K. (2005). What the savant syndrome can tell us about the nature and nurture of talent, „Journal for the Education of the Gifted”, 28, s. 361–373.
17. Murray A. L. (2010) Can the existence of highly accessible concrete representations explain savant skills? Some insights from synaesthesia, „Medical Hypotheses”, 74/6, s. 1006–1012.
18. Nettelbeck T., Young R. (1996). Intelligence and savant syndrome: is the whole greater than the sum of the fragments? „Intelligence”, 22, s. 49–68.
19. Neumann N., Dubischar-Kriveca A. M., Brauna C., Löwb A., Poustka F., Bölted S., Birbaumera N. (2010). The mind of the mnemonists: An MEG and neuropsychological study of autistic memory savants, „Behavioural Brain Research”, 215/1, s. 114–121.
20. Nęcka E. (2003). Psychologia twórczości, Gdańsk: GWP.
21. Paradowski B., (2003). Otępienia o różnej etiologii – różnicowanie, [w:] J. Leszek (red.), Choroby otępienne. Teoria i praktyka (s. 257–270), Wrocław: Wydawnictwo Continuo.
22. Popek S. (2001). Człowiek jako jednostka twórcza, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
23. Sacks O. (1996). Mężczyzna, który pomylił swoją żonę z kapeluszem, Poznań: Zysk i S-ka.
24. Sacks O. (1999). Antropolog na Marsie, Poznań: Zysk i S-ka.
25. Saloviita T., Ruusila L., Ruusila U. (2000). Incidence of savant syndrome in Finland, „Perceptual and Motor Skills”, 91, s. 120–122.
26. Snyder A. W., Mulcahy E., Taylor J. L., Mitchell1 D. J., Sachdev P., Gandevia S. C. (2003). Savant--like skills exposed in normal people by suppressing the left fronto-temporal lobe, „Journal of Integrative Neuroscience”, 2/2, s. 149–158.
27. Treffert D. A. (2000). Extraordinary people. Understanding savant syndrome, Lincoln: iUniverse. com.
28. Treffert D. A., Christensen D. (2006). W mózgu savanta, „Świat Nauki”, 1, s. 44–49.
29. Treffert D. A., Wallace G. L. (2002). Wyspy geniuszu, „Świat Nauki”, 8, s. 56–65.
30. Walsh K., Darby K. (2008). Neuropsychologia kliniczna Walsha, Gdańsk: GWP.
31. White P. A. (1988). The structured representation of information in long-term memory: a possible explanation for the accomplishments of idiots savants, „New Ideas in Psychology”, 6, s. 3–14.
32. http://www.dailymail.co.uk/health/article-2017309/Taisia-Sidorova-21-loses-half-brain-car-crashgains-new-artistic-ability.html www.centreofthemind.com
33. http://www.wisconsinmedicalsociety.org/savant_syndrome/

Barbara Smoter

---

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu Instytut Pedagogiczny

W odniesieniu do sfery seksualnej termin „mit” zdefiniować można dwojako. W pierwszym znaczeniu pojmuje się go w kategorii fałszywie upowszechnionego mniemania o kobiecości / męskości formującego konkretne nastawienie seksualne. W drugim znaczeniu jest to opowieść utrwalona w świadomości społecznej, kształtująca określone dla danej kultury postawy wobec seksu i płci. Jeśli przyjmiemy, że mity seksualne obecne w najważniejszych środowiskach rozwojowych kreować mogą zafałszowany obraz płciowości, nie należy, moim zdaniem, pozostawiać ich bez nadzoru, ale przyjrzeć się ich specyfice i sposobom ich „odczytywania” przez pryzmat elementów tworzących przestrzeń, w której partycypują jednostki. Zaznajomienie się z mitami seksualnymi, ich analiza oraz wypracowanie na jej bazie możliwych do realizacji założeń oddziaływań pedagogicznych spowodowałoby bowiem wiele pozytywnych konsekwencji nie tylko dla edukacji seksualnej, ale i dla szerszego kontekstu egzystencji młodych. Artykuł ten staje się więc swoistym apelem o przeformułowanie obecnie istniejącej „bezpiecznej” i „odpornej” na wchłonięcie centralnych treści języka rówieśniczego i massmedialnego formuły wychowania seksualnego. Wydaje się to szczególnie istotne w sytuacji, gdy ponowoczesne ramy, w obrębie których bytuje sfera płciowości, stają się nieznośnie labilne.

With reference to the sexual sphere, the term „myth” can be defined in two ways. In its first sense it is a narrative, recorded in social consciousness, which moulds culture-specific attitudes towards sex and gender. In the second meaning it is understood as widespread false notions of femininity/masculinity, creating specific sexual attitudes. If we make the assumption that sexual myths present in the most important learning environments are able to create false image of sexuality, they should not be, in my opinion, left unsupervised, but their character and the ways in which they are interpreted in the space in which the individuals participate should be examined. Familiarizing ourselves with sexual myths, analyzing them and, on that basis, developing practicable guidelines for educational influence would bring about a number of positive consequences, not only for sexual education in schools, but also the wider context, in which young people live.
Therefore this article can be viewed as an appeal for reformulating the present format of sexual education, which is „safe” and „resistant” to absorbing the main content of mass media and peer language. It seems especially crucial in the world where the postmodern framework, in which the sphere of sexuality ”exists”, is becoming intolerably unstable.

sexuality, sexual education, sexual myths

seksualność, wychowanie seksualne, mity seksualne

1. Bauman Z. (1994). Dwa szkice o moralności ponowoczesnej, Warszawa: Instytut Kultury.
2. Bauman Z. (2007). Edukacja: wobec, wbrew i na rzecz ponowoczesności, [w:] M. Dudzikowa, M. Czerepaniak – Walczak (red. nauk.), Wychowanie. Pojęcia. Procesy. Konteksty. Interdyscyplinarne ujęcie, t. I., Gdańsk: GWP, s. 141–143.
3. Bauman Z. (2000). Ponowoczesna szkoła życia, [w:] Alternatywy myślenia o/dla edukacji, wybór tekstów pod red. Z. Kwiecińskiego, Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych, s. 165.
4. Bauman Z. (2003). Razem osobno, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
5. Beisert M. (2006). W poszukiwaniu modelu seksualnego człowieka, [w:] M. Beisert (red. nauk.), Seksualność w cyklu życia człowieka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 9.
6. Bejsert M. (1991). Seks twojego dziecka, Poznań: Zakład Wydawniczy K. Domke.
7. Dudek Z. W. (2000). Od wyobrażenia do mitu, [w:] ALBO albo. Problemy psychologii i kultury. Mity. Wprowadzenie do psychologii kultury, Warszawa: Wydawnictwo Psychologii i Kultury ENETEIA, s. 23–24;
8. Frindt A. (2005). Czy warto być dorosłym?. Społeczno-kulturowe uwarunkowania pojęcia dorosłości w świadomości młodzieży wielkomiejskiej., Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
9. Jakubowski W. (2006). Edukacja w świecie kultury popularnej, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
10. Kołakowski L. (1994). Obecność mitu, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie.
11. Kurdybacha B. (1999). Ludzka płciowość: między rygoryzmem a permisywizmem w sferze zachowań seksualnych człowieka, [w:] F. Adamski, A. M. D. Tchorzewski (red.), Edukacja wobec dylematów moralnych współczesności, Kraków: Wydawnictwo UJ, s. 118.
12. Lew-Starowicz Z. (1990). Atlas psychofizjologii seksu, Warszawa: PWZL.
13. Lew-Starowicz Z. (1987). Seks w kulturach świata, Warszawa: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
14. Malinowski B., (2003). Mit w psychice człowieka pierwotnego, [w:] Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów, oprac. G. Godlewski, A. Mencwel, R. Sulima, wstęp i red. G. Godlewski, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
15. Szlendak T. (2002). Architektonika romansu. O społecznej naturze miłości erotycznej., Warszawa: Oficyna Naukowa.
16. Ślósarz W. (2004). Mity seksualne w psychologii klinicznej, [w:] A. Kuczyńska, E. K. Dzikowska (red.), Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 457–461.
17. Wołosik A. (2009). Spójrz w stronę dziewcząt, [w:] L. Kopciewicz, E. Zierkiewicz (red. nauk.), Koniec mitu niewinności? Płeć i seksualność w socjalizacji i edukacji, Warszawa: Wydawnictwo ENETEIA, s. 219–235.
18. Zagórska W. (2004). Uczestnictwo młodych dorosłych w rzeczywistości wykreowanej kulturowo – doświadczenie, funkcje psychologiczne, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS.

Artykuły z czasopism

1. Izdebski Z. (2001). Zachowania seksualne młodzieży, „Remedium” nr 6, s. 22;
2. Kurzępa J. (2006). Młodość w objęciach seksbiznesu, „Kultura i Edukacja” nr 2–3, 64–66.
3. Zielińska M. (2007). Wychowanie seksualne wobec zmian zachowań seksualnych młodzieży polskiej – analiza wyników badań własnych, „Ginekologia Praktyczna”, nr 2, s. 34.

Źródła internetowe

1. http://dzieci.pl/breedingAid,12882824,cid,1024265,title,Zla-edukacja-seksualna-zbiera-swoje-zniwa, wychowanie_artykul.html?smgputicaid=6bc99 [stan na dzień 15.04.2011];
2. http://kobiety.lodz.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=2290&Itemid=40 [stan na dzień 21.03.2011];
3. http://www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/spoleczenstwo/paranoja-ciazowa-i-stereotypy--czyli-conastolatki-wiedza-o-seksie,65853,2 [stan na dzień 4.04.2011];
4. http://wiadomosci.onet.pl/nauka/mity-ws-seksu-wciaz-pokutuja-wsrod-mlodziezy,1,3726719,wiadomosc.html [stan na dzień 08.04.2011];
5. Seks narcystyczny czy seks chrześcijański?, http://www.snegdansk.pl/czytelnia/seksualnosc.html [stan na dzień 20.04.2011];
6. Szymańczak J., Wychowanie seksualne w polskich szkołach, Kancelaria Sejmu. Biuro Studiów i Ekspertyz. Wydział Analiz Ekonomicznych i Społecznych, październik 2002, Informacja nr. 922, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf/i-922.pdf. [stan na dzień 11.02.2008].

Teresa Staszak-Węglarz

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii doktorantka w Zakładzie Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii

Hormony płciowe wpływają na zachowania zwierząt i ludzi. Potocznie przyjmuje się, że ich rola ogranicza się do zachowań seksualnych, w rzeczywistości sięga wczesnych etapów rozwoju ludzkiego mózgu, wpływając na kształtowanie asymetrii mózgowej, a także na zdolności poznawcze w życiu dorosłym człowieka. Żeńskie hormony płciowe wpływają pozytywnie na niektóre procesy poznawcze, na przykład na pamięć werbalną, a także mogą zapobiegać procesom neurodegeneracyjnym. Steroidy mają decydującą rolę w kształtowaniu się nie tylko narządów płciowych, ale także tkanki nerwowej. W ten sposób wpływają na budowę ciała i zachowanie człowieka od momentu poczęcia przez całe życie. Zmiany hormonalne, jakie zachodzą u kobiet w czasie cyklu menstruacyjnego, wpływają na poziom wykonania zadań, w których specjalizuje się lewa lub prawa półkula mózgu. Zadania językowe lub wymagające sprawności manualnej są wykonywane najlepiej w środkowej fazie cyklu, gdy poziom estrogenu i progesteronu jest najwyższy, zaś zadania przestrzenne w fazie menstrualnej, gdy poziom tych hormonów jest niski. Podobną zmienność stwierdza się u kobiet niemiesiączkujących, poddanych zastępczej terapii hormonalnej. Kobiety niemiesiączkujące i niepoddane zastępczej terapii hormonalnej takiej zmienności nie wykazują.

Sex hormones influence behavior of animals and humans. We are used to think that their role is connected exclusively with sexual behavior. In fact, sex hormones play an important role in early stages of humans’ brain development, shape the asymmetry of a brain and influence significiantly cognitive functions in an adult human life. Female sex hormones enhance verbal memory and prevent some neurodegenerative diseases. Steroids are crucial for forming the gonads and nervous tissue; they influence human life from the very beginning until its end.
The changes in the level of femal sex hormones during the menstrual cycle influence the abilities in different tasks specific to the left or the right hemisphere. Verbal and manual skills are better performed by women at the midluteal phase of the menstrual cycle, when the level of estrogen and progesteron is high. At the menstrual phase, when the level of these hormones is lower, tasks demanding spatial skills are better performed. Analyses revealed the similar variability in performance in postmenopausal women taking hormon replacement therapy.

cognitive processes, sex hormones, menstrual cycle

procesy poznawcze, hormony płciowe, cykl menstruacyjny

1. Allen L., Richey M., Chai Y., Gorski R. (1991). Sex differences in the corpus callosum of the living human being, „Journal of Neuroscience”, 11, s. 933–942.
2. Annett M. (2002). Handedness and Brain Asymmetry. The Right Shift Theory, New York: Taylor and Francis Inc.
3. Annett M. (2006). The right shift theory of handedness and brain asymmetry in evolution, development and psychopathology, „Cognition, Brain, Behavior”, X, 2, s. 235–250.
4. Barnett K. J., Corballis M. C. (2005). Speeded right-to-left information transfer: the result of speeded transmission in right-hemisphere axons?, „Neuroscience Letters”, 380, s. 88–92.
5. Bayer U., Kessler N., Güntürkün O., Hausmann M. (2008). Interhemispheric interaction during the menstrual cycle, „Neuropsychologia”, 46, s. 2415–2422.
6. Bloom J. S., Hynd G. W. (2005). The role of the corpus callosum in interhemispheric transfer of information: excitation or inhibition?, „Neuropsychology Review”, 15, 2, s. 59–71.
7. Blum D. (2000). Mózg i płeć. O biologicznych różnicach między kobietami a mężczyznami, Warszawa: Prószyński i S-ka.
8. Burke H. L., Yeo R. A. (1994). Systematic variations in callosal morphology: the effects of age, gender, hand preference, and anatomic asymmetry, „Neuropsychology”, 8; 4, s. 563–571.
9. Chura L. R., Lombardo M. V., Ashwin E., Auyeung B., Chakrabarti B., Bullmore E. T., Baron-Cohen S. (2010). Organizational effects of fetal testosterone on human corpus callosum size and asymmetry, „Psychoneuroendocrinology”, 35, s. 122–132.
10. Collaer M. L., Hines M. (1995). Human behavioral sex differences: a role of gonadal hormones during early development?, „Psychological Bulletin”, 118, s. 55–107.
11. Dorner G. (1985). Sex-specific gonadotrophin secretion, sexual orientation and gender role behaviour, „Exp. Clin. Endocrinol.”, 86, 1–6.
12. Doron K. E., Gazzaniga M. S. (2008). Neuroimaging techniques offer new perspectives on callosal transfer and interhemispheric communication, „Cortex”, 44, s. 1023–1029.
13. Dragovic M., Hammond M. (2007). A classification of handedness using the Annett Hand Preference Questionnaire, „British Journal of Psychology”, 98, s. 375–387.
14. Ellis L., Ebertz L. (red.) (1998). Males, Females and Behavior: Toward Biological Understanding, Westport, CT: Praeger.
15. Erlanger D. M., Kutner K .C., Jacobs A. R. (1999). Hormones and cognition: Current concepts and issues in neuropsychology, „Neuropsychology Review”, 9, s. 175–206.
16. Geschwind N., Galaburda A. M. (1987). Cerebral Lateralization: Biological Mechanisms, Associations and Pathology, Cambridge: MIT Press, MA.
17. Gilmore J. H., Lin W., Prastawa M. W., Looney C.B., Vetsa Y. S. K., Knickmeyer R. C., Evans D. D., Smith J. K., Hamer R. M., Lieberman J. A., Gerig G. (2007). Regional gray matter growth, sexual dimorphism, and cerebral asymmetry in the neonatal brain, „The Journal of Neuroscience”, 27; 6, s. 1255–1260.
18. Grabowska A., Nowicka A, Szymańska O. (1999). Sex related effect of unilateral brain lesions on the perception of the Mueller-Lyer illusion, „Cortex”, 35, 2, s. 231–41.
19. Grabowska A. (2001). Neurobiologiczne korelaty różnic psychicznych między płciami, „Kolokwia Psychologiczne”, 9, 47–76.
20. Grabowska A (2003). Mózg w mocy hormonów, „Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych”, 1 (258), s. 29–42.
21. Grabowska A. (2005). Mózg płeć i hormony, [w:] T. Górska, A. Grabowska, J. Zagrodzka (red.), Mózg a zachowanie (s. 525–543). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
22. Grabowska A. (2005b). Czy hormony kierują naszym zachowaniem?, [w:] . Jodzio (red.), Neuronalny świat umysłu (s. 41–62). Kraków: Wydawnictwo Impuls.
23. Grimshaw G. M., Bryden M. P., Finegan J-A. K. (1995). Relations between prenatal testosterone and cerebral lateralization in children, „Neuropsychology”, 9, l, s. 68–79.
24. Hampson E., Kimura D. (1988). Reciprocal effects of hormonal fluctuations on human motor and perceptual-spatial skills, „Behavioral Neuroscience”, 102, 3, s. 456–459.
25. Hausmann M., Becker C., Gather U., Güntürkün O. (2002). Functional cerebral asymmetries during the menstrual cycle: a cross-sectional and longitudinal analysis, „Neuropsychologia”, 40, s. 808–816.
26. Hausmann M., Güntürkün O. (2000). Steroid fluctuations modify functional cerebral asymmetries: the hypothesis of progesterone-mediated interhemispheric decoupling, „Neuropsychologia”, 38, s. 1362–1374.
27. Hausmann M., Slabbekoorn D., Van Goozen S. H. M, Cohen-Ketteni P. T., Güntürkün O. (2000).
28. Sex hormones affect spatial abilities during the menstrual cycle, „Behavioral Neuroscience”, 114; 6, s. 1245–1250.
29. Hines M., McAdams L. A., Chiu L., Bentler P. M., Lipcamon J. (1992). Cognition and the corpus callosum: verbal fluency, visuospatial ability, and language lateralization related to midsagittal surface areas of callosal subregions, „Behavioral Neuroscience”, 106, 1, s. 3–14.
30. Holländer A., Hausmann M., Hamm J. P., Corballis M.C. (2005). Sex hormonal modulation of hemispheric asymmetries in the attentional blink, „Journal of The International Neuropsychological Society”, 11, s. 263–272.
31. Kimura D. (1996). Sex, sexual orientation, and sex hormones influence human cognitive function, „Current Opinion in Neurobiology”, 6, s. 259–263.
32. Lalumiere M. L., Blanchard R., Zucker K. J. (2000). Sexual Orientation and Handedness in Men and Women: A Meta-Analysis, „Psychological Bulletin”, 126, 4, s. 575–592.
33. Liben L. S., Susman E. J., Finkelstein, J. W., Chinchilli V. M., Kunselman S., Schwab J., Dubas J. S., Demers L. M., Lookingbill G., D’Arcangelo M. R., Krogh H. R., Kulin H. E. (2002). The effects of sex steroids on spatial performance: a review and an experimental clinical investigation, „Developmental Psychology”, 38, 2, s. 236–253.
34. Loring D. W., Meador K., Lee G., Murro A., Smith J., Flaning H., Gallagher B., King D. (1990). Cerebral language lateralization: evidence from intracarotid Amobarbitol testing, „Neuropsychologia”, 28, s. 831–838.
35. Marzi C. A. (2010). Asymmetry of Interhemispheric Communication, John Wiley & Sons, Ltd. WIREs Cogn Sci 2010, 1, s. 433–438.
36. McManus C. (1984). Genetics of handedness in relation to language disorder, „Adv. Neurol.”, 42, s. 125–138.
37. Mead L. A., Hampson E. (1996). Asymmetric effects of ovarian hormones on hemispheric activity: Evidence From Dichotic and Tachistoscopic Tests, „Neuropsychology”, 10, 4, s. 578–587.
38. Meyer-Bahlburg H. F. L., Ehrhardt A. A., Rosen L. R., Gruen R. S., Veridiano N. R., Vann F. H., Neuwalder H.F. (1995). Prenatal estrogens and the development of homosexual orientation, „Developmental Psychology”, 31, I, s. 12–21.
39. Moffat S. D., Hampson E. (1996). Salivary testosterone levels in left- and right-handed adults, „Neuropsychologia”, 34, 3, s. 225–233.
40. Moffat S. D., Hampson E. (2000). Salivary testosterone concentrations in left-handers: an association with cerebral language lateralization?, „Neuropsychology”, 14, 1, 71–81.
41. Neufang S., Specht K., Hausmann M., Güntürkün O., Herpertz-Dahlmann B., Fink G. R., Konrad K. (2009). Sex differences and the impact of steroid hormones on the developing human brain, „Cerebral Cortex”, 19, s. 464–473.
42. Peters M. (1988). The size of the corpus callosum in males and females: implications of a lack of allometry, „Canadian Journal of Psychology”, 42, 3, s. 313–324.
43. Peters M. (1995). Handedness and Its Relation to Other Indices of Cerebral Lateralization, [w:] R. Davidson, K. Hugdahl (red.), Brain Asymmetry (s.183–215), Cambridge: MIT Press, MA.
44. Sanders G., Wenmoth D. (1998). Verbal and music dichotic listening tasks reveal variations in functional cerebral asymmetry across the menstrual cycle that are phase and task dependent, „Neuropsychologia”, 36; 9, s. 869–874.
45. Shaywitz B. A., Shaywitz S.E., Pugh K. R., Constable R. T. et al. (1995). Sex differences in the functional organization of the brain for language, „Nature”, 373, 6515, s. 607–609.
46. Steinmetz H., Jancke L., Kleinschmidt A., Schlaug G., Volmann J., Huang Y. (1992). Sex but no hand difference in the ishmus of the corpus callosum, „Neurology”, 42, s. 749–-752.
47. Stoyanov Z., Marinov M., Pashalieva I. (2009). Finger length ratio (2D:4D) in left- and righthanded males, „Journal of Neuroscience”, 119, 1006–1013.
48. Subirana A. (1958). The prognosis in aphasia in relation to cerebral dominance and handness, „Brain”, 81, s. 415–425.
49. Welcome S. E., Chiarello C., Towler S., Halderman L. K., Ottoc R., Leonard C. M. (2009). Behavioral correlates of corpus callosum size: Anatomical/behavioral relationships vary across sex/handedness groups, „Neuropsychologia”, 47, s. 2427–2435.
50. Witelson S. F. (1991). Neural sexual mosaicism: Sexual differentiation of the human temporo-parietal region for functional asymmetry, „Psychoneuroendocrinology”, 16, s. 131–154.
51. Witelson S. F. (1995). Neuroanatomical bases of hemispheric funcional specialization in the human brain: possible developmental factors, [w:] F. L. Kitterle (red.), Hemispheric Communications: Mechanisms and Models (s. 61–85), Hillsdale: Erlbaum, NJ.

Monika Sobczak-Edmans

---

Centre for Cognition and Neuroimaging Psychology Department Brunel University London

W świetle współczesnych badań mózgu oraz nieustannie zwiększającej się wiedzy o związku pomiędzy procesami poznawczymi i emocjonalnymi z procesami biologicznymi pedagodzy oraz neuropsycholodzy na całym świecie podejmują próby wspólnego dialogu w celu reorganizacji współczesnych metod, technik i programów nauczania. Innowacyjna wiedza o funkcjonowaniu mózgu podkreśla istotność procesów uczenia się oraz oddziaływań środowiskowych w kształtowaniu się struktury i funkcji mózgu przez całe życie, a nie tylko w okresie wczesnego dzieciństwa. Coraz popularniejsze staje się wykorzystywanie w praktyce szkolnej technik nauczania promujących podstawy ich skuteczności w wiedzy o mózgu, jednakże oferowane nauczycielom kursy oraz treningi często nie mają podstaw naukowych. Treningi te zamiast rozpowszechniać skuteczniejsze metody nauczania, propagują neuromity – powszechnie uznawane za prawdziwe opowieści o związkach pomiędzy mózgiem a zachowaniem, które nie mają uzasadnienia w badaniach empirycznych. Celem tego artykułu jest przybliżenie neuromitów rozpowszechnionych w nauczaniu szkolnym oraz ich analiza krytyczna.

Modern brain research is constantly increasing our knowledge of cognitive and affective processes and their links with biological mechanisms. In the light of this, neuropsychologists and pedagogists are attempting to establish interdisciplinary dialogue in order to reorganize the methods and techniques of teaching, as well as the content of schools’ curricula. New findings about the functioning of the brain emphasize the importance of learning processes and environmental influence in shaping the structure and function of the brain throughout life, not just in early childhood, as previously considered. In the practice of school teaching in the classroom, it is becoming increasingly popular to use techniques that claim benefits to learning, referring to brain research to prove their effectiveness; however, training courses offered to teachers frequently have no scientific basis to their claims. Instead, the training offered often promotes neuromyths – widely accepted stories about relationship between brain and behaviour with no justification in empirical research. The aim of this paper is to introduce and analyse several neuromyths, frequently found in school practise.

neuromyths, neuroeducation, brain-behaviour relationship

neuromit, neuroedukacja, związek mózg–zachowanie

1. Blakemore S. J., Frith U. (2005). The Learning Brain: Lessons for Education, Oxford: Blackwell.
2. Bruer J. T. (1997). Education and the brain: a bridge too far, „Educational Research”, 26, s. 4–16.
3. Dehaene- Lambertz G., Dehaene S., Hertz-Pannier L. (2003). Functional neuroimaging of speech perception in infants, „Science”, 298, s. 2013–2015.
4. Draganski B., Gaser C., Busch V., Schuierer G., Bogdahn U., May A. (2004). Neuroplasticity: changes in grey matter induced by training, „Nature”, 427, s. 311–312.
5. Goswami U. (2006). Neuroscience and education: from research to practice?, „Nature Reviews Neuroscience”, 7, s. 406–411.
6. Herzyk A. (2006). Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
7. Herzyk A. (2010). O istocie przedmiotu neuropsychologii – jak się wyłaniał, kształtował, ewoluował. Spojrzenie na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, [w:] M. Pąchalska, G. E. Kwiatkowska (red.), Neuropsychologia a humanistyka, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
8. Howard-Jones i in., (2009). Introducing Neuroeducational Research, New York: Routledge.
9. Kuhl, P. K., Tsao, F. M., & Liu, H. M. (2003). Foreign-language experience in infancy: Effects of short-term exposure and social interaction on phonetic learning, „Proceedings of the National Academy of Sciences”, 100, s. 9096–9101.
10. Luna B. (2004). Algebra and the adolescent brain, „Trends in Cognitive Sciences”, 8, 10, s. 437–439.
11. Maguire A. E., Woollett K., Spiers H. J. (2006). London taxi drivers and bus drivers: A Structural MRI and Neuropsychological Analysis, „Hippocampus”, 16, s. 1091–1101.
12. Petitto L. A. (2009). New discoveries from the bilingual brain and mind across the life span: implications for education, „Mind, Brain and Education”, 3, s. 185–197.
13. Sibley B. A., Etnier J. L. (2003). The relationship between physical activity and cognition in children: A meta-analysis, „Paediatric Exercise Science”, 15, s. 243–256.
14. Ward J. (2010). The Student’s Guide to Cognitive Neuroscience, New York: Psychology Press.
15. Qin Y. et al. (2004). The change of the brain activation patterns as children learn algebra equation solving, „Proc. Natl. Acad. Sci.”, 101, s. 5686–5691.

Paweł Krukow ¹, Agnieszka Bielak ²

---

¹ Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii
² Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Lublinie

Medyczne i neuropsychologiczne problemy wynikające z płodowej ekspozycji na alkohol (grupa FAS) uznawane są obecnie za jedną z najczęstszych przyczyn trwałych dysfunkcji rozwojowych, doprowadzających także do zakłóceń w przystosowaniu społecznym w dorosłości. Istotną trudnością może okazać się identyfikowanie dzieci z grupy FAS, wychowujących się w środowisku cechującym się znacznym nasileniem patologii społecznej. Dzieci funkcjonujące w takich środowiskach częściej niż dzieci adoptowane obciążone są dodatkowo negatywnymi czynnikami psychospołecznymi, a poza tym u większości ich rówieśników także rozpoznaje się zakłócenia rozwojowe wynikające z zaniedbań edukacyjnych i wychowawczych oraz zaburzenia zachowania, co dodatkowo utrudnia rozpoznanie tych dzieci, u których zaburzenia rozwojowe są w istocie manifestacją biologicznie uwarunkowanych zaburzeń neuropsychologicznych. Autorzy zamierzają omówić wspomniane zagadnienie, posiłkując się studium przypadku dotyczącym 10-letniego chłopca z FAS, będącym pod opieką grupy wsparcia. Zachowanie i procesy poznawcze chłopca zostaną porównane z tożsamymi parametrami dwójki dzieci w tym samym wieku – jednym wychowującym się także w środowisku patologii społecznej, ale bez uchwytnych cech FAS, oraz drugim, wychowującym się w pełnej rodzinie niewykazującej cech patologii. Autorzy zwracają także uwagę na potrzebę podjęcia próby reinterpretacji genezy patologii społecznej, o której nadal najczęściej myśli się w kategoriach czynników psychospołecznych, nie doceniając zmiennych neuropsychologicznych.

Medical and neuropsychological problems resulting from fetal alcohol exposure syndrome (FAS) are currently regarded as one of the most common causes of persistent developmental dysfunctions, also leading to distortions in social adjustment in adulthood. An important difficulty may be identifying a group of children with FAS, growing up in an environment characterized by significant increase in social pathology. Children growing up in such environment more often than adopted children are also burdened with negative psychosocial factors, and besides, in a greater proportion of their peers developmental disturbances are also recognized resulting from the neglect and educational and behavioral problems, which makes it more difficult to identify those children in whom developmental disorders are in fact a manifestation of a biologically conditioned neuropsychological disorders. Authors intend to discuss this issue based on a case study for a 10-year-old boy with FAS, who is under the care of a support group. Behavior and cognitive processes of the assessed child will be compared to parallel parameters of two children at the same age – one – brought up also in the environment of social pathology, but without tangible features FAS and the second, brought up in a full family without features of social pathology. Authors also stress the need to reinterpret the origins of social pathology, which is still most commonly understood in terms of psychosocial factors, without considering neuropsychological determinants.

fetal alcohol syndrome (FAS), social pathology, neuropsychological assessment, executive functions, socialization

zespół płodowej ekspozycji na alkohol, patologia społeczna, diagnoza neuropsychologiczna, funkcje wykonawcze, uspołecznienie

1. Brocki K.C., Bohlin G. (2004). Executive functions in children aged 6 to 13: A dimensional and developmental study, „Developmental Neuropsychology”, 26 (2), s. 571–593.
2. DeVries J., Waller A., McKinney V., Andrews G. (2001). Fetal Alcohol Spectrum Disorder Behavior Screening Tool, Nampa ID, USA: FAS Family Resource Institute.
3. Evans R., Ruff R. M., Gualtieri C. (1985). Verbal fluency and figural fluency in bright children, „Perceptual and Motor Skills”, 61, s. 699–709.
4. Fagerlund A., Heikkinen S., Autti-Ramo I. (2006). Brain metabolic alterations in adolescents and young adults with fetal alcohol spectrum disorders, „Alcohol Clinical and Experimental Research”, 30, 2097–2104.
5. Fryer S. L., Schweinsburg B.C., Bjorkquist O.A. (2009). Characterization of white matter microstructure in fetal alcohol spectrum disorders, „Alcohol Clinical and Experimental Research”, 33, s. 514–521.
6. Jarosz E., Wysocka E. (2006). Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa: Wyd. „Żak”.
7. Kaczmarek B. L. J. (1993). Neurolinguistic aspects of crime-related frontal lobe deficits. [w:] H. Hall, R. J. Sbordone (red.). Disorders of Executive Functions: Civil and Criminal Law Applications, Florida, USA: PMD Publishers.
8. Kodituwakku P.W. (2009). Neurocognitive profile in children with Fetal Alcohol Spectrum Disorder, „Developmental Disabilities Research Reviews”, 15, s. 218–224.
9. Kodituwakku P. W., Kalberg W., May P. A. (2001). The effects of prenatal alcohol exposure on executive functions „Alcohol Research and Health”, 25 (3), 192–198.
10. Ledwoch B., Krukow P. (2009). Metodologia badań [w]: B. L. J. Kaczmarek (red.), Neuropsychologiczne uwarunkowania kontroli zachowania u dorosłych sprawców przestępstw, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
11. Łucki W. (1995). Zestaw Prób do Badania Procesów Poznawczych u Pacjentów z Uszkodzeniami Mózgu, Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
12. Markowska B., Szafraniec H. (1977). Podręcznik do Arkusza Zachowania się Ucznia B. Markowskiej, [w:] M. Choynowski (red.), Testy psychologiczne w poradnictwie wychowawczo-zawodowym, Warszawa: PWN.
13. Mattson S. N., Riley E. P., Archibald S. A. (2001). Caudate volume predicts CVLT-C and WCST performance in children with heavy prenatal alcohol exposure, „Alcohol Clinical and Experimental Research”, 25; (Suppl. 5) 74A.
14. McGee C. L., Bjorkquist O. A., Riley E. P. (2009). Impaired language performance in young children with heavy prenatal alcohol exposure „Neurotoxicology and Teratology”, 31, s. 71–75.
15. Niccols A. (2007). Fetal alcohol syndrome and the developing socio-emotional brain, „Brain and Cognition”, 65. s. 135–142.
16. Norman A. L., Crocker N., Mattson S. N., Riley E. P. (2009). Neuroimaging and fetal alcohol spectrum disorders „Developmental Disabilities Research Reviews”, 15, s. 209–217.
17. Pąchalska M. (2007). Wyzwania neuropsychologii rozwoju: postępujące otępienie dziecięce, Materiały XI Kongresu Polskiego Towarzystwa Neuropsychologicznego „Neuropsychologia rozwoju na początku trzeciego millenium”, Gdańsk.
18. Sowell E. R., Mattson S. N., Thompson P. M. (2001a). Mapping callosal morphology and cognitive correlates: effects of heavy prenatal alcohol exposure, „Neurology”, 57, s. 235–244.
19. Sowell E. R., Thompson P. M., Mattson S. N. (2001b). Voxel-based morphometric analyses of the brain in children and adolescents prenatally exposed to alcohol, „Neuroreport”, 12, s. 515–523.
20. Sowell E. R., Thompson P. M., Mattson S. N. (2002). Regional brain shape abnormalities persist into adolescence after heavy prenatal alcohol exposure, „Cerebral Cortex”, 12, s. 856–865.

Katarzyna Rutkowska

---

Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej Zakład Psychologii

Historia psychologii sportu zaczyna się od końca XIX wieku. Od tego czasu przedstawiciele dyscypliny zgromadzili imponujący dorobek – tak w zakresie teorii, jak i praktyki. Obecnie psychologia sportu rozwija się bardzo dynamicznie. Jest coraz bardziej popularna i w środowisku sportowym, i psychologicznym. Doceniają ją również przedstawiciele innych obszarów – na przykład biznesu, sztuki, medycyny. Znaczące perspektywy rozwoju skłaniają do dyskusji nad przyszłością psychologii sportu. W tym kontekście istotna wydaje się kwestia umiejscowienia psychologii sportu – w ramach nauk humanistycznych lub nauk o kulturze fizycznej.

The history of sport psychology reaches the end of the 19th century. Since that time representatives of this discipline accumulated impressive achievements – in the area of theory and practice. Nowadays psychology of sport is developing very dynamically. It is increasingly popular in the sports environment, as well as in the psychological. It is also appreciated by the representatives of other professions – such as business, art, medicine. Significant development prospects incline to discuss the future of sport psychology. In that context it is worth to consider the case of sport psychology location – within the human or the sports sciences.

sport psychology, human sciences, sport sciences

psychologia sportu, nauki humanistyczne, nauki o kulturze fizycznej

1. Acharya J. (2010), Professional competence of sport psychologist „British Journal of Sports Medicine”, 44, 53.
2. Allegre B., Souville M., Therme P., Griffiths M. (2006), Definitions and measures of exercise dependence, „Addiction Research and Theory”, 14, 631–646.
3. Andersen M. B. (2000), Beginnings: Intakes and the Initiation of Relationships, [w:] M. B. Andersen (red.), Doing Sport Psychology (s. 3–16). Champaign: Human Kinetics.
4. Andersen M. B., Van Raalte J. L., Brewer B. W. (2001), Sport psychology service delivery: Staying ethical while keeping loose, „Professional Psychology: Research and Practice”, 32, 12–18.
5. Autonomia programowa uczelni. Ramy kwalifikacji dla szkolnistwa wyższego (2010), Warszawa: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Blecharz J. (2006), Psychologia we współczesnym sporcie – punkt wyjścia i możliwości rozwoju, „Przegląd Psychologiczny”, 49, 445–462.
6. Blecharz J. (2007), Stereotyp dobrego sportowca a zagrożenia dla zdrowia, [w:] Z. Dziubiński (red.), Drogi i bezdroża sportu i turystyki (s. 398–404), Warszawa: AWF, SOS RP.
7. Brzeziński J. M. (2002), Czy można mówić o osobliwościach metodologicznych psychologii sportu? [w:] H. Grabowski (red.), Perspektywy poznawcze i praktyczne nauk o kulturze fizycznej (s. 47–62), Kraków: AWF.
8. Bukowska K., Supiński J. (2003), Wykorzystanie skali ustosunkowań socjometrycznych (SUS) w pracy trenera drużyny sportowej, [w:] E. Wlazło (red.), Psychologia grupy sportowej (s. 61–70). Wrocław: AWF.
9. Cashmore E. (2005), Sport Psychology. The Key Concepts. London, New York: Routledge Taylor, Francis Group.
10. Cogan K. D. (2000), The Sadness in Sport: Working with a Depressed and Suicidal Athlete, [w:] M. B. Andersen (red.), Doing Sport Psychology (s. 107–119), Champaign: Human Kinetics.
11. Danish S. J., Forneris T., Wallac I., Maher Ch. A. (2005), Sport-Based Life skills Programming in the school, „School Sport Psychology”, 21, 41–63.
12. Demel M. (1973), Szkice krytyczne o kulturze fizycznej, Warszawa: WSiT.
13. Demel M. (1976), Wychowanie fizyczne szkolne w świetle orientacji aksjologicznej. Krytyka i propozycje modelowe, [w:] Z. Krawczyk (red.), Kultura fizyczna i społeczeństwo (s. 15–19), Warszawa: AWF.
14. Fletcher D. (2010), Applying Sport Psychology in Business: A Narrative Commentary and Bibliography, „Journal of Sport Psychology in Action”, 1, 139.
15. Gould D., Pick S. (1995), Sport Psychology: The Griffith Era, 1920–1940, „The Sport Psychologist”, 9, 391–405.
16. Gracz J., Sankowski T. (2000), Psychologia sportu, Poznań: AWF. Hale B. D. (1995), Exclusive athletic identity: A predictor of positive or negative psychological characteristics? [w:] R. Vanfraechem-Raway, Y. Vanden Auweele (red.), IXth European Congress on Short Psychology (s. 466–472). Brussels: Belgian Federation of Sport Psychology.
17. Hays K. F. (2000), Breaking out: doing sport psychology with performing artists, [w:] M. B. Andersen (red.), Doing Sport Psychology (s. 261–274), Champaign: Human Kinetics.
18. Herzig M. (2001), Istota odnowy psychicznej, [w:] K. Brzozowski, M. Herzig (red.), Odnowa biologiczna i psychiczna menedżerów sportu (s. 104–181). Warszawa: PKMS.
19. Herzig M. (2004), Trener – zawodnik – psycholog, „Sport Wyczynowy”, 7–8, 13–20.
20. Jarvis M. (2003), Psychologia sportu, Gdańsk: GWP.
21. Kabsch A. (2009), Komu potrzebna jest kultura zdrowotna? „Zdrowie, Kultura Zdrowotna, Edukacja”, 3, 45–50.
22. Kalina R. M. (1997), Rozwój – realna perspektywa trenowania sportowca, „Trening”, 4, 36, 101–109.
23. Kłodecka-Różalska J. (2001), Psychologia sportu – sojusznikiem medycyny sportowej we wspieraniu najwyższych osiągnięć i dobrostanu miłośników aktywności fizycznej, „Medycyna Sportowa”, 17, 383–385.
24. Kłodecka-Różalska J. (2006), O treningu mentalnym, dorobku i przyszłych zastosowaniach psychologii w polskim sporcie, „Wychowanie Fizyczne i Sport”, 4, 205–214.
25. Kornspan A. S. (2007), The Early Years of Sport Psychology: The Work and Influence of Pierre de Coubertin, „Journal of Sport Behavior”, 30, 77–94.
26. Kowalik S. (1986), Praktyczna użyteczność wiedzy psychologicznej w sporcie, [w:] Teoretyczne podstawy psychologii sportu. Psychologia sportu jako nauka, Poznań: AWF.
27. Kozielecki J. (2007), Psychotransgresjonizm. Nowy kierunek psychologii, Warszawa: Żak.
28. Krawczyk Z. (2008), Procesy profesjonalizacji sportu, [w:] Z. Dziubiński (red.), Humanistyczne aspekty sportu i turystyki (s. 133–147). Warszawa: AWF, SOS RP.
29. Krawczyński M., Nowicki D. (2004), Zamiast wstępu – o roli psychologii we współczesnym sporcie, [w:] M. Krawczyński, D. Nowicki (red.), Psychologia sportu w treningu dzieci i młodzieży (s. 5–9). Warszawa: COS.
30. Lipiec J. (1999), Filozofia olimpizmu, Warszawa: Sprint. Lipiec J. (2007), Edukacyjne i autoteliczne wartości gier zespołowych, [w:] S. Żak, M. Spieszny (red.), Humanistyczny sens gier z piłką w wychowaniu fizycznym (s. 5–12). Wrocław: MTNGS.
31. Lipowski M. (2004), Samoocena jako istotny wymiar osobowości młodego sportowca, [w:] M. Krawczyński, D. Nowicki (red.), Psychologia sportu w treningu dzieci i młodzieży (s. 37–57).Warszawa: COS.
32. Lutosławska G., Hübner-Woźniak E. (2000), Zespół przetrenowana – objawy, mechanizmy i metody wykrywania, „Medycyna Sportowa”, 103, 9–14.
33. Morris T., Summers J. (1998), Psychologia sportu. Strategie i techniki, Warszawa: COS.
34. Nowicki D. (1997), Trening mentalny w procesie szkolenia sportowego, „Sport Wyczynowy”, 1–2, 65–70.
35. Nowocień J. (2009), Wychowanie – sport – olimpizm, „Lider”, 12, 12–14. Petitpas A., Champagne D., Chartrand J. Danish S., Murphy S. (1997), Athlete’s Guide to Career Planning. Keys to Success from the Playing Field to Professional Life, Champaign: Human Kinetics.
36. Petrie T. A., Sherman R. T. (2000), Counseling Athletes with Eating Disorders: a Case Example, [w:] M. B. Andersen (red.), Doing Sport Psychology (s. 121–137). Champaign: Human Kinetics.
37. Raczyńska B. (2001), Zaburzenia żywieniowe zawodniczek, „Sport Wyczynowy”, 5–6, 41–48.
38. Rudik P. A. (1961), Psychologia sportu, Warszawa: WSiT. Ryba T. V. Stambulova N. B., Wrisberg, C. A. (2005), The Russian Origins of Sport Psychology: A Translation of an Early Work of A. C. Puni, „Journal of Applied Sport Psychology”, 17, 157–169.
39. Rychta T. (1992), Cechy osobowościowe i ich funkcje regulacyjne, „Trening”, 1, 275–322.
40. Rychta T. (1998), (red.), Osobowość a zachowanie celowe sportowców, Warszawa: COS.
41. Rychta T. (2008), Polska psychologia sportu. Przeszłość – teraźniejszość – przyszłość, [w:] M. Plopa, M. Błażek (red.), Współczesny człowiek w świetle dylematów i wyzwań: perspektywa psychologiczna (s. 285–306). Kraków: Impuls.
42. Sahaj T. (2007), Fani futbolowi. Historyczno-społeczne studium zjawiska kibicowania, Poznań: AWF.
43. Schinke R. J., Hancock D., Dubuc N. G., Dorsch K. D. (2006), Looking to the Future of Sport Psychology: An Introduction, „Athletic Insight”, 8, 3, www.athleticinsight.com.
44. Simons J. P., Andersen, M. B. (1995), The development of consulting practice in applied sport psychology: some personal perspectives, „Sport Psychologist”, 9, 449–468.
45. Snyder E. E., Spreizer E. A. (1983), Social Aspects of Sport, New Jersey: Prentice-Hall, Engelwood Cliffs.
46. Stasiak M. K. (2000). Twórczy i harmonijny rozwój człowieka, Łódź: WSHE.
47. Tomecka M. (2008). Pozytywne i negatywne aspekty karier sportowych, „Kultura Fizyczna”, 11–12, 15–19.
48. Trześniowski R. (2000), Wychowanie fizyczne i sport, [w:] K. Zuchora (red.), Myśli i uwagi o wychowaniu fizycznym i sporcie (s. 48–60). Warszawa: AWF.
49. Van Raalte J. L., Hays K. F. (1998), Sport Psychology Consultation: Working in Competitive Sport: What Coaches and Athletes Want Psychologists to Know, „Integrating Exercise, Sports, Movement and Mind”, 10, 101–111.
50. Ważny Z. (1981), Współczesny system szkolenia w sporcie wyczynowym, Warszawa: WSiT.
51. Wylleman P., Harwood C. G., Elbe A. M., Reints A., de Caluwé D. (2009), A perspective on education and professional development in applied sport psychology, „Psychology of Sport and Exercise”, 10, 435-447.
52. Wysocki S. (1990), Sportsmeni i pracownicy sportu – typy osobowości polskich sportowców, „Kultura Fizyczna”, 1–2, 11–14.
53. Zdebski J. (1991), Psycholog a trener – model współpracy, „Zeszyty Naukowe”, 64, 145–153.
54. Zdebski J. (2002), Współczesne rozumienie funkcji psychologii sportu, [w:] H. Grabowski (red.), Perspektywy poznawcze i praktyczne nauk o kulturze fizycznej (s. 63–70), Kraków: AWF.
55. Zdebski J., Blecharz J. (2004), Looking for an optimum model of athlete’s support, „Biology of Sport”, 21, 129–137.
56. Żukowski R. (1989a), Trenerze, kim jesteś? „Trening”, 1, 85–90.
57. Żukowski R. (1989b), Zawód i praca trenera, Warszawa: AWF.

Elżbieta Awramiuk

---

Uniwersytet w Białymstoku

Polskie badania nad kształceniem umiejętności pisania koncentrowały się dotąd głównie na etapie zinstytucjonalizowanego nauczania szkolnego. Artykuł dotyczy problematyki przyswajania umiejętności pisania na – kojarzonym zwykle jako „przedpiśmienny” – etapie przedszkolnym. Omówiono w nim wyniki analizy powstających w ciągu dwóch lat – bezpośrednio poprzedzających edukację szkolną – różnego typu wytworów pisemnych jednego dziecka. Interpretacja zebranego materiału zmierza do odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania: jak kształtuje się świadomość językowa dotycząca istoty pisma i jego środków wyrazu oraz jakie cechy polskiej ortografii sprawiają najwięcej kłopotów na etapie opanowywania techniki pisania.

pisanie w wieku przedszkolnym, etapy przyswajania istoty pisma, świadomość językowa

1. Awramiuk E. (2006), Lingwistyczne podstawy początkowej nauki czytania i pisania po polsku, Białystok: Trans Humana.
2. Baczyńska H. (1974), Metodyka wypracowań w kl. I–IV szkoły podstawowej, Warszawa: WSiP.
3. Berent I., Frost R. (1997), The Inhibition of Polygraphic Consonants in Spelling Hebrew: Evidence for Recurrent Assembly of Spelling and Phonology in Visual Word Recognition, [w:] Ch. Perfetti, L. Rieben, M. Fayol (red.), Learning to Spell: Research, Theory, and Practice Across Languages (s. 195–219). Mahwah, New Jersey, London: Lawrence Erlbaum Associates.
4. Bos M., Reitsma P. (2003), Inquiry into Expert Knowledge about Effective Spelling Exercises, [w:] R. M. Joshi, Ch. K. Leong, B. L. J. Kaczmarek (red.), Literacy Acquisition. The Role of Phonology, Morphology and Orthography (s. 141–152), Amsterdam-Berlin-Oxford-Tokyo-Washington: IOS Press.
5. Brown G. D. A., Ellis N. C. (red.), (1994), Handbook of spelling: Theory, process and intervention, Chichester: Wiley.
6. Brzezińska A. (red.), (1987), Czytanie i pisanie – nowy język dziecka. Warszawa: WSiP.
7. Byrne B. (1998), The Foundation of Literacy. The Child’s Acquisition of the Alphabetic Principle, Hove: Psychology Press, Ltd.
8. Cackowska M. (1984), Nauka czytania i pisania w klasach przedszkolnych, Warszawa: WSiP.
9. Dukiewicz L. (1995), Fonetyka (s. 9–103), [w:] H. Wróbel (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
10. Ehri L. (1986), Sources of difficulty in learning to spell and read, [w:] Advances in developmental and behavioral pediatrics, red. M. L. Wolraich, D. Routh, vol. 7, Greenwich, CT: JAI, s. 121–195.
11. Ehri L. (2000), Learning to read and learning to spell: two sides of a coin, „Topics in Language Disorders” 20 (3), 19–36.
12. Gentry J. R. (1982), An analysis of developmental spelling in GNYS AT WRK, „The Reading Teacher” 36, 192–200.
13. Gombert J. E. (2003), Learning to Read: Which Codes Are Concerned? At Which Level of Cognitive Control? [w:] R. M. Joshi, Ch. K. Leong, B. L. J. Kaczmarek (red.), Literacy Acquisition. The Role of Phonology, Morphology and Orthography (s. 3–14), Amsterdam-Berlin-Oxford- Tokyo-Washington: IOS Press.
14. Henderson E. (1985), Teaching spelling, Boston: Houghton Mifflin.
15. Joshi R. M., Leong Ch. K., Kaczmarek B. L. J. (red.) (2003), Literacy Acquisition. The Role of Phonology, Morphology and Orthography, Amsterdam–Berlin–Oxford–Tokyo–Washington: IOS Press.
16. Krasowicz-Kupis G. (2004), Rozwój świadomości językowej dziecka. Teoria i praktyka, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
17. Leong C. K., Joshi R. M. (red.) (1997), Cross-language studies of learning to read and spell: Phonologic and orthographic processing, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.
18. Małkowska-Zegadło H. (1983), Rozwój języka mówionego i pisanego uczniów w wieku 8–11 lat, Warszawa: WSiP.
19. Morin M.-F. (2007), Linguistic factors and invented spelling in children: The case of French beginners in children, L1 – Educational Studies in Language and Literature , 7(3), 173–189.
20. Nowowiejski B. (2004), Glosa do wyników kontroli realizacji ustawy o języku polskim, Białostockie Archiwum Językowe 4, 133–147.
21. Ostaszewska D., Tambor J. (2000), Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego, Warszawa: PWN.
22. Pasa L., Morin M.-F. (2007), Beginning spelling and literacy approaches: A comparative study between French and Québécois first-grade classes. L1 – Educational Studies in Language and Literature, 7(3), 191–209.
23. Pavlidis G. Th., Giannouli V. (2003), Spelling Errors Accurately Differentiate USA-English Speakers from Greek Dyslexics: Implication for Causality and Treatment, [w:] R. M. Joshi, Ch. K. Leong, B. L. J. Kaczmarek (red.), Literacy Acquisition. The Role of Phonology, Morphology and Orthography (s. 163–182). Amsterdam–Berlin–Oxford–Tokyo–Washington: IOS Press.
24. Pelletier J., Lasenby J. (2007), Early writing development in L1 English speaking children, L1 – Educational Studies in Language and Literature, 7(3), 81–107.
25. Perfetti Ch., Rieben L., Fayol M. (red.) (1997), Learning to Spell: Research, Theory, and Practice Across Languages, Mahwah, New Jersey, London: Lawrence Erlbaum Associates.
26. Rocławski B. (1995), Nauka czytania i pisania, Gdańsk: Glottispol. Sochacka K. (2001), Błędy w czytaniu u dzieci w pierwszych dwóch latach nauki, „Psychologia Rozwojowa”, 6 (1–2), 151–160.
27. Sochacka K. (2004), Rozwój umiejętności czytania, Białystok: Trans Humana.
28. Sprenger-Charolles L., Siegel L., Béchennec D. (1997), Beginning Reading and Spelling Acquisition in French: A longitudinal Study, [w:] Ch.
29. Perfetti, L. Rieben, M. Fayol (red.), Learning to Spell: Research, Theory, and Practice Across Languages (s. 339–359). Mahwah, New Jersey, London: Lawrence Erlbaum Associates.
30. Sterling C. M., Robson C. (red.) (1992), Psychology, Spelling, and Education, Clevendon: Multilingual Matters Ltd.
31. Tantaros S. (2007), Invented spelling in the Greek context, L1 – Educational Studies in Language and Literature, 7(3), 31–62.
32. Titos R., Defior S., Alegria J., Martos F. (2003). The Use of Morphological Resources in Spanish Orthography: The Case of the Verb, [w:] R. M. Joshi, Ch. K. Leong, B. L. J. Kaczmarek (red.), Literacy Acquisition. The Role of Phonology, Morphology and Orthography (s. 113–118), Amsterdam–Berlin–Oxford–Tokyo–Washington: IOS Press.
33. Treiman R., Cassar M. (1997), Spelling Acquisition in English, [w:] Ch. Perfetti, L. Rieben, M. Fayol (red.), Learning to Spell: Research, Theory, and Practice Across Languages (s. 61–80), Mahwah, New Jersey, London: Lawrence Erlbaum Associates.
34. Tsukada Y. (2007), A study of invented spelling and developing orthographic concepts in Japanese, L1 – Educational Studies in Language and Literature, 7(3), 5–29.
35. Vasconcelos Horta I., & Alves Martins, M. (2011), Invented spelling programmes and the access to the alphabetic principle in kindergarten, L1 – Educational Studies in Language and Literature, 11(1), 1–23.
36. Wimmer H., Landerl K. (1997), How Learning to Spell German Differs From Learning to Spell English, [w:] Ch. Perfetti, L. Rieben, M. Fayol (red.), Learning to Spell: Research, Theory, and Practice Across Languages (s. 81–96), Mahwah, New Jersey, London: Lawrence Erlbaum Associates.
37. Wróbel T. (1979), Pismo i pisanie w nauczaniu początkowym, Warszawa: WSiP.
38. Żytko M. (2006) Pisanie – żywy język dziecka, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Anna Jurek

---

Podyplomowe Centrum Kształcenia Ustawicznego „Andragog” w Opolu

We wprowadzeniu jest przedstawiony podział metod początkowej nauki czytania w zależności od różnych kryteriów; przybliżone są wyjaśnienia terminologiczne: metoda foniczna i fonetyczna jako odmiany metody dźwiękowej; zaprezentowana jest także krótka historia rozwoju metod dźwiękowych w krajach Europy. Dwa rozdziały poświęcone są analizie i ocenie wartości dydaktycznej (1) metody fonicznej opracowanej przez D. B. Elkonina, wykorzystywanej w podręcznikach rosyjskich, oraz (2) metody fonetycznej zaproponowanej przez M. Cackowską, stosowanej w nauczaniu czytania w Polsce. W podsumowaniu zawarte są wnioski wynikające z nauczania (1) metodą foniczną, która jest zgodna ze współczesnym stanem wiedzy, odpowiednia dla systemu alfabetycznego, i dostosowana do możliwości poznawczych dzieci, oraz (2) metodą fonetyczną, która nie tylko ogranicza możliwości rozwoju pisemnej komunikacji językowej uczniów, ale jest także przyczyną ich trudności w nauce czytania i pisania.

In the introduction the division of the elementary literacy learning method on the basis of several criteria is presented. Aside from that, some terminological issues are clarified: the phonic and phonetic methods as variants of the sound method, together with a short presentation of the history of the development of sound methods in Europe. The first two chapters are devoted to the analysis and evaluation of the didactic value of (1) the phonic method designed by D. B. Elkonin, used in Russian textbooks, and (2) the phonetic method proposed by M. Cackowska, used in the teaching of reading in Poland. In the final part there are conclusions drawn on the basis of teaching by means of (1) the phonic method, compatible with the contemporary state of the art, relevant for the alphabetic system, and accommodated to cognitive needs of children, and (2) the phonetic method that not only limits capabilities of the development of written communication of pupils, but is also the cause of their difficulties in learning to read and write.

elementary literacy learning, sound method, phonic method, phonetic method, didactic value

początkowa nauka czytania i pisania, metoda dźwiękowa, metoda foniczna, metoda fonetyczna, wartość dydaktyczna

1. Blakemore S.-J., Frith U. (2008), Jak uczy się mózg, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
2. Borowiec H. (1996), Słownictwo elementarzy a możliwości umysłowe dziecka, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
3. Cackowska M. (1984a), Nauka czytania i pisania w klasach przedszkolnych, Warszawa: WSiP.
4. Cackowska M. (1984b). W poszukiwaniu koncepcji optymalnego elementarza. Lublin: UMCS.
5. Czelakowska D. (2009), Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
6. Dubisz S. (red.) (2003), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 4, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
7. Ehri L. (2008), Procesy czytania. Rozwijanie tej umiejętności i konsekwencje dla nauczania, [w:] G. Reid, J. Wearmouth (red.), Dysleksja. Teoria i praktyka (s. 236–259), Gdańsk: GWP.
8. Elkonin D. B. (2010a), Bukwar’, cz. 1, Moskwa: Wydawnictwo Proswieszczienije.
9. Elkonin D. B. (2010b), Bukwar’, cz. 2, Moskwa: Wydawnictwo Proswieszczienije.
10. Elkonin D. B. (1989), Izbrannyje psichołogiczieskije trudy, pod red. W. W. Dawydowa i W. P. Zinczenko, [w:] A. B. Czieriepanina (zaw. red.), Trudy diejstwitielnych czlienow i czlienow-korriespondientow Akadiemii Piedagogiczieskich Nauk SSSR (s. 380–404), Moskwa: Piedagogika.
11. Elkonin D. B. (1998), Razwitie ustnoj i pismiennoj rieczi ucziaszczichsja, pod red. W. W. Dawydowa i T. A. Nieżnowoj, Moskwa: Izdatielstwo INTOR.
12. Estkowski E. (1955), Wybór pism pedagogicznych, Warszawa: PZWS. Falski M. (2007), Z okruchów wspomnień, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
13. Fisher R. (1999), Uczymy, jak myśleć, Warszawa: WSiP.
14. Grochowski L. (1982), Kształtowanie sprawności pisania w języku rosyjskim, [w:] S. Siatkowski (red.), Podstawy pedagogiczne nauczania języka rosyjskiego (s. 264–278), Warszawa: WSiP.
15. Humboldt W. von (2002), O myśli i mowie. Wybór pism z teorii poznania, filozofii dziejów i filozofii języka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
16. Hunt G. (2008), Krytyczne podejście do tekstu i dostęp do leksykonu, [w:] G. Reid, J. Wearmouth (red.), Dysleksja. Teoria i praktyka (s. 443–459), Gdańsk: GWP.
17. Jakobson R., Halle M. (1964), Podstawy języka, Wrocław: Ossolineum. Jurek A. (2012), Metody nauki czytania i pisania z perspektywy trudności uczniów, Gdańsk: Harmonia Universalis.
18. Konarzewski K. (oprac.), (2007) PIRLS 2006. Jak czytają dzieci w Polsce i na świecie, Warszawa: CKE.
19. Krasowicz-Kupis G., Bryant P. (2004) Świadomość językowa dzieci polskich i angielskich a czytanie, [w:] M. Bogdanowicz, M. Smoleń (red.), Dysleksja w kontekście nauczania języków obcych (s. 36–53), Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.
20. Leontiew A. A. (2010), Jazyk, riecz’, riecziewaja diejatielnost’, Moskwa: Wydawnictwo Krasand.
21. Linke K. (1933), Nauczanie łączne oraz nauczanie języka ojczystego w szkole powszechnej, Warszawa: Gebethner i Wolff.
22. Mackinder J. M. (1935), Praca indywidualna w klasach dla najmłodszych, Warszawa: Wydawnictwo „Nasza Księgarnia” ZNP.
23. Meadows S. (1997), Rozwój poznawczy, [w:] P. E. Bryant, A. M. Colman (red.), Psychologia rozwojowa (s. 37–59), Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
24. Metera H. (1975), Nauczę się czytać. Klasa I, Warszawa: WSiP.
25. Moir A., Jessel D. (2007), Płeć mózgu, Warszawa: PIW.
26. Mrożkiewicz K. (1977), W poszukiwaniu lepszych metod nauki czytania, [w:] M. Przetacznikowa, T. Wróbel (red.), Z zagadnień psychodydaktyki nauczania początkowego (s. 188–215), Warszawa: WSiP.
27. Osterloff W. (1921), Metodyka języka ojczystego w zakresie elementarnym, Łódź: Księgarnia Ludwika Fiszera Skarbnica Pedagogiczna.
28. Paliński A. (1982), Kształtowanie sprawności czytania w języku rosyjskim, [w:] S. Siatkowski (red.), Podstawy pedagogiczne nauczania języka rosyjskiego (s. 250–263), Warszawa: WSiP.
29. Pestalozzi J. H. (1994), Jak Gertruda uczy swoje dzieci (1801), [w:] Materiały do ćwiczeń z historii wychowania. Część II (s. 93–110), Warszawa: Wydawnictwo „Żak”.
30. Pestalozzi J. H. (1972), Pisma pedagogiczne, Wrocław: Ossolineum.
31. Polański K. (red.), (1999), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław: Ossolineum.
32. Przyłubscy E. i F. (1976), Litery. Przewodnik dla nauczyciela, Warszawa: WSiP.
33. Radwiłowiczowa M., Morawska Z. (1986), Metodyka nauczania początkowego, Warszawa: WSiP.
34. Reber A. S. (2002), Słownik psychologii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
35. Reeves L. M., Hirsh-Pasek K., Golinkoff R. (2005), Słowa i znaczenia – od pojęć pierwotnych do złożonych struktur, [w:] J. Berko Gleason, N. Bernstein Ratner (red.), Psycholingwistyka (s. 173–247), Gdańsk: GWP.
36. Sochacka K. (2009), Rozumienie i wykorzystywanie drukowanych informacji jako podstawa uczenia się, [w:] M. Wróblewska (red.), Pomoc psychologiczno-pedagogiczna w szkole. Wybrane zagadnienia (s. 95–111), Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana.
37. Szulc A. (1997), Słownik dydaktyki języków obcych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
38. Taylor J., Serniclaes W. (2001), Dźwięki języka: fonetyka i fonologia, [w:] E. Tabakowska (red.), Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa (s. 147–174), Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS.
39. Wolf M., Vellutino F., Berko Gleason J. (2005), Psycholingwistyczna analiza czynności czytania, [w:] J. Berko Gleason, N. Bernstein Ratner (red.), Psycholingwistyka (s. 439–476), Gdańsk: GWP.
40. Zborowski J. (1959), Początkowa nauka czytania, Warszawa: PZWS.

Katarzyna Tomaszek

---

Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University z siedzibą w Nowym Sączu Wydział Psychologii

Alienacja może być rozumiana jako poczucie odłączenia od społecznego i kulturowego środowiska życia podmiotu, jako poczucie oderwania od ważnych obszarów funkcjonowania podmiotu czy też specyficzna percepcja i ustosunkowanie się do siebie, związane z postrzeganiem i oceną siebie przez pryzmat społecznych interakcji i interesu. Alienacja szkolna jest ujmowana z dwóch perspektyw: jako konsekwencja trudności interpersonalnych doświadczanych w środowisku lub jako efekt wadliwych oddziaływań placówki oświatowej. Przy tym doświadczanie alienacji szkolnej ma istotny wpływ na pojawienie się u młodego człowieka wielu trudności dotyczących nawiązywania i podtrzymywania relacji z rówieśnikami, wypełniania obowiązków szkolnych i realizacji zadań rozwojowych. Doprowadza do pojawienia się u młodzieży poczucia oddalenia i niedopasowania postawy wycofania, apatii i pasywności w aspekcie funkcjonowania w środowisku klasowym i szkolnym oraz braku zaangażowania i zainteresowania aktywnością uczenia się, a w skrajnej formie – rezygnacji z kształcenia na wyższych etapach kształcenia.

In this article the author investigates the subject of alienation and engagement in school. The subject is concerned with characterizing how experiences of School Alienation is manifested by adolescents and what are the consequences. In this paper there are identified two ways in which students get alienated and withdrawn from school. Some of alienated students find themselves not fitting into school community. What is more they tend to isolate themselves from others because they believe that it is impossible to start close relationships with others. Usually they are rejected and marginalized by classmates and teachers because of their personal characteristics, and being described as losers, rebels or strangers. Other pupils constrain the ways in which alienated students are allowed to behave by maintaining distance and consistently excluding them from community. This profoundly alienating and subservient power of class environment leads to resignation from effords to have school achievements and may have a great impact on decisions about entering future education. Most alienated students are not openly rebellious or misbehaving, they clearly describing schooling as boring, meaningless and unrewarding. They lack the sense of personal challenge and meaning of studying and find the classroom and school as a boring, stifling, uninteresting place, a form of legally sanctioned child abuse. As a result students learning experience is very poor and scholars knowledge is impoverished, which may lead to failure in entering the higher education.

alienation, isolation, adolescence, students learning, education

młodzież, edukacja, alienacja szkolna

1. Ainley J. (1995), Students’ views of their schools, „Unicorn”, 21, s. 5–16.
2. Andreou E. (2000), Bully/victim problems and their association with psychological constructs in 8 to 12-year-old Greek schoolchildren, „Aggressive Behavior”, 26, s. 49–56.
3. Barszcz I. (2005), Aktywizacja społeczna i zawodowa młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym, Pedagogika Pracy, 47, s. 78–84. B
4. ąk-Buczak E. (2004), Sytuacja rodzinna nieletnich dziewcząt działających w grupach przestępczych, „Wychowanie na co Dzień”, 6, s. 10–13.
5. Case J. M. (2008), Alienation and engagement: development of an alternative theoretical framework for understanding student learning, „High Education”, 55, s. 321–332.
6. Dean D. G. (1961), Alienation: its meaning and measurement, „American Sociological Review”, 26, s. 753–758.
7. Duckitt J. (2006), Differential effects of right wing authoritarianism and social dominance orientation on outgroup attitudes and their mediation by threat from competitiveness to outgroups, „Personality and Social Psychology Bulletin”, 32, s. 684–696.
8. Frankl V. E. (1977), Nadać sens życiu, „Życie i Myśl”, 1, s. 16–20. Fromm E. (1996). Zdrowe społeczeństwo, tłum. A. Tanalska-Dulęba, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
9. Fyson S. J. (2008), Using discourse analysis and psychological sense of community understand school transitions, „Journal of Community Psychology”, 36, 4, s. 452–467.
10. Gaś Z. (2008), Działania wychowawcze na rzecz młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 4, s. 23–16.
11. Kmiecik-Baran K. (1993), Alienacja w szkole i w domu, „Nowa Szkoła”, 2, s. 100–102.
12. Kmiecik-Baran K. (1995), Poczucie alienacji destruktywne i konstruktywne sposoby minimalizacji, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
13. Knapp R. J. (1976), Authoritarianism. Alienation, and related variables: a correlation and factor – analytic study, „Psychological Bulletin”, 83, s.194–212.
14. Łuczak E., Stańko B. (2006), Nieprawidłowe więzi rodzinne – przyczyna eskalacji zachowań patologicznych dzieci i młodzieży, „Wychowanie na co Dzień”, 3, s. 3–5.
15. Mann S. J. (2001), Alternative perspectives on the student experience: Alienation and engagement, „Studies in Higher Education”, 26 (1), s. 7–19.
16. Maton K. I. (2000), Making a difference: The social ecology of social transformation, „American Journal of Community Psychology”, 28, s. 25–28.
17. May R. (1978). Miłość i wola, tłum. H. Śpiewak, P. Śpiewak, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
18. Nicol A. A. M. (2007), Social dominance orientation, right-wing authoritarianism, and their relation with alienation and spheres of control, „Personality and Individual differences”, 43, s. 891–899.
19. Nikitorowicz J. (2008), Zadania edukacji regionalnej I międzykulturowej w kreowaniu tożsamości kulturowej człowieka, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 2, s. 3–16.
20. Obuchowska I. (2003), Adolescencja, [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 2, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 163–201.
21. O’Moore M., Kirkham C. (2001), Self-esteem and its relationship to bulling behaviour, „Aggressive Behavior”, 27, s. 269–283.
22. Osterman K.F. (2000), Students need for belonging in the school community, „Review of Educational Research”, 70, s. 323–367.
23. Piotrowski P., Zajączkowski K. (1999), Poczucie alienacji chłopców z grupy wysokiego ryzyka. Efektywność oddziaływań profilaktycznych, „Psychologia Wychowawcza”, 5, s. 428–441.
24. Rovai A. P., Wighting M. J. (2005), Feelings of alienation and community among higher education students in a virtual classroom, „The Internet and Higher Education”, 8, 2, s. 97–110.
25. Tarquin K., Cook-Cottone C. (2008), Relationships among aspects of student alienation and self concept, „School Psychology Quarterly”, 23, s. 16–25.
26. Tillich P. (1994), Męstwo bycia, tłum. H. Bednarek, Poznań: Wydawnictwo Rebis.
27. Tomaszek K. (2007), Korelaty osobowościowe poczucia alienacji u młodzieży, niepublikowana praca magisterska, Archiwum KUL, Lublin.
28. Tomaszek K. (2008), Wpływ poczucia alienacji na funkcjonowanie jednostki, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 6, s. 25–32.
29. Tomaszek K. (2009), Poczucie alienacji u młodzieży z rodzin niepełnych, „Problemy Opiekuńczo--Wychowawcze”, 5, s. 40–45.
30. Tomaszek K., Tucholska S. (w druku), Psychospołeczne następstwa poczucia alienacji u młodzieży.
31. Tucholska S. (w druku), Okres adolescencji w ujęciu psychologicznym. Tylor A., LeBlanc R. F. (1971), Personality correlates of alienation, „Journal of Consulting and Clinical Psychology”, 37, 3, s.444.
32. Viana A. G., Rabian B. (2008), Perceived attachment: Relation to anxiety sensitivity, worry, and GAD symptoms, „Behaviour Research and Therapy”, 46, s.737–747.
33. Vieno A., Perkins D.D., Smith T. M., Santinello M. (2006), Democratic school climate and sense of community in school: A multilevel analysis, „American Journal of Community Psychology”, 36, s. 327–342.
34. Woźniak-Krakowian A., Ortenburger D. (2003), Poczucie alienacji młodzieży i jej konsekwencje, „Tolerancja”, 10, s. 273–283.
35. Ziller R. C. (1969), The alienation syndrome a triadic pattern of self – other orientation, „Sociometry”, 32, s.287–300.
36. Żebrowska M. (1986), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Maria Anna Bölling

---

Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münster Wydział Nauk Społecznych Instytut Nauk o Komunikacji

Utworzenie profilu na portalu społecznościowym, jakim jest np. Facebook, sprawia, że jego właściciel podlega automatycznie ocenie innych użytkowników portalu. Zamieszczone zdjęcia i informacje o wykształceniu, pracy i upodobaniach to stałe elementy profilu. Oprócz tych standardowych elementów obraz właściciela profilu uzupełniany jest o jego zdjęcia pochodzące z albumów innych użytkowników i powiązane z jego profilem. W ramach zaprojektowanych badań leżących u podstaw tego artykułu postawiono pytanie o determinanty powstawania pierwszego wrażenia na portalach społecznościowych. Jak pokazały wyniki, na ocenę właściciela profilu oprócz atrakcyjności fizycznej wpływ ma także jego atrakcyjność społeczna. Wyniki zostały omówione w odniesieniu do znaczenia określonych elementów profilu na formułowanie się wrażenia i oceny w społecznościach internetowych.

Opening an online profile of a social networking site (SNS) such as Facebook automatically results in getting an elaborated impression of the profile owner. Profile photographs reveal how the person looks like while personal information documents the person’s education, hobbies, likes, and dislikes. More interestingly, profiles also offer foreign-generated information about the profile owner since other users can link this person to their photo albums. The present study investigates which particular pieces of information are most decisive for impression formation on SNSs.
As we know from social-psychological research, physical attractiveness as e.g. presented on a profile photograph is an important predictor of likeability. Interestingly, results indicate that social attractiveness can catch up with the meaning of physical attractiveness. Results are discussed with regard to the meaning of specific profile elements for impression formation on SNSs.

social network, first impression, physical attractivness, social attactiveness

Facebook, portal społecznościowy, pierwsze wrażenie, atrakcyjność fizyczna, atrakcyjność społeczna

1. Busemann K., Gscheidle Ch. (2010), Ergebnisse der ARD/ZDF-Onlinestudie 2010. Web 2.0: Nutzung steigt – Interesse an aktiver Teilhabe sinkt, „ Media Perspektiven“, (7–8), 359–368.
2. Dion K., Berscheid E., Walster E. (1972), What Is Beautiful Is Good, „Journal of Personality and Social Psychology“, 24, Jg., 3: 285–290.
3. Haferkamp N. (2010), Sozialpsychologische Aspekte im Web 2.0: Impression Management und sozialer Vergleich, Stuttgart: Kohlhammer.
4. Kneidinger B. (2010), Facebook und Co. Eine soziologische Analyse von Interaktionsformen in Online Social Networks, Wiesbaden: VS-Verlag für Sozialwissenschaften.
5. Neuberger Ch. (2011), Soziale Netzwerke im Internet. Kommunikationswissenschaftliche Einordnung und Forschungsüberblick, [w:] Ch. Neuberger, V. Gehrau (red.), StudiVZ. Diffusion, Nutzung und Wirkung eines sozialen Netzwerks im Internet (s. 33–96), Wiesbaden: VS-Verlag für Sozialwissenschaften.
6. Schweiger W. (2007), Theorien der Mediennutzung. Eine Einführung, Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften, GWV Fachverlage GmbH.
7. Walster E., Aronson V., Abrahams D., Rottmann L. (1966), Importance of physical attractiveness in dating behavior, „Journal of Personality and Social Psychology”, 3, 73–79.
8. Walther J. B.,Van Der Heide B., Kim, S.-Y., Westerman D.,Tong S. (2008), The Role of Friends’ Appearance and Behavior on Evaluations of Individuals on Facebook: Are We Known by the Company We Keep? „Human Communication Research“, 34. Jg., 1: 28–49.
9. Zakahi W. R., Duran R. L., (1984), Attraction, communicative competence and communication safisfaction, „Communication Research Reports“, 1: 54–57.
10. Allfacebook.de (2011), Facebook Nutzerdaten Deutschland. http://allfacebook.de/userdata/ (01.03.2011)
11. Facebook.com (2011), http://www.facebook.com/press/ (01.03.2011)

Tymoteusz Leoński

---

Uniwersytet Szczeciński Instytut Psychologii

Artkuł jest próbą udowodnienia, że zgoda na publikowanie literatury seksuologicznej, która była wydawana przez władze partii rządzącej (w okresie reżimu komunistycznego w Polsce), stanowiła swoisty „wentyl bezpieczeństwa”. Celem takiej strategii było skoncentrowanie uwagi Polaków na ich osobistych sprawach i – w ten sposób – odsunięcie ich od działalności opozycyjnej.

The article is an attempt to prove that the consent to publish sexologic literature, which was given by the leading party authorities (during the Communist regime in Poland) was a specific “securitu valve”. The aim of such strategy was to focus the Poles on their personal matters and – by the token – to withdraw them from opposition activity.

mariage, sex, erotic literature

małżeństwo, seks, literatura erotyczna

Bilikiewicz T., Imieliński, K. (red.). (1974), Seksuologia kliniczna, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Godlewski J. (1968), Życie płciowe człowieka, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Imieliński K. (1973), Życie seksualne. Psychohigiena, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Imieliński K. (1986), Zarys seksuologii i seksiatrii, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Imieliński K. (1989), Seksuologia. Mitologia, historia, kultura, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Imieliński K. (1990), Seksiatria, t. 1–2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Imieliński K. (red.). (1977), Seksuologia społeczna. Zagadnienia psychospołeczne, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Imieliński K. (red.). (1980), Seksuologia biologiczna, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Imieliński K. (red.). (1984), Seksuologia kulturowa, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Kozakiewicz M. (1970), Rozmowy intymne, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Kozakiewicz M. (1988), O miłości prawie wszystko, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.

Lew-Starowicz Z. (1989), Listy intymne, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Ossolineum.

Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski, J. (1992), Geografia turystyki Polski, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne.

Masters W. H., Johnson V. E. (1975 a), Niedobór seksualny człowieka, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Masters W.H., Johnson V.E. (1975 b), Współżycie seksualne człowieka, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Od wydawnictwa (1961), [w:] Stone, H. i A. (1961), Podręcznik małżeństwa, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Sowiński P. (2005), Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka władz i ruch turystyczny, Warszawa: Wydawnictwo TRIO i Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk.

Stone H. i A. (1961), Podręcznik małżeństwa, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Van de Velde T. H. (1973), Małżeństwo doskonałe. Studium fizjologii i techniki, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Wisłocka M. (1980), Kultura miłości, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza.

Wisłocka M. (1981), Sztuka kochania, Warszawa: Iskry.

Wisłocka M. (1988), Sztuka kochania, W dwadzieścia lat później, Warszawa: Iskry.

Dorota Turska, Beata Daniluk, Aneta Borkowska

Recenzja księgi jubileuszowej Dalej w tę samą stronę, pod redakcją Aleksandry Gały i Iwony Ulfik-Jaworskiej, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2012

Sprawozdanie z konferencji naukowej „Odkrywając sekrety ludzkiego umysłu – współczesne wyzwania neuropsychologii”, Lublin 18–20 listopada 2011 roku

Waldemar Tłokiński

---

Ateneum - Szkoła Wyższa w Gdańsku Wydział Europeistyki, Politologii i Dziennikarstwa

The phenomenon of social stigma (marking, labeling) as characterized by a negative stereotype referring to handicapped persons in general is discussed in this article with reference to aphasia sufferers, elderly people and persons incapacitated motorically. The author claims that the process of social stigmatization involves two sides: the stigmatizers and the stigmatized. The stigmatized receiving the undeserved punishment are themselves not entirely free of guilt. They provide justification for their stigmatization through their behavior, or before the misfortune struck they had disregarded their gender abilities (verbal communication), or did not take proper care to lead a harmonious and integrated life. The phenomenon of stigmatization is repeated in every generation, a belated wisdom remains beyond generational transmission.

1. Buliński L. (2009). Poakcesyjne mechanizmy integracji społecznej na rzecz osób niepełnosprawnych. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
2. Krawczyński M., Olszewski H., Sołowiej J., Tłokiński W. (1997). Wypełnianie starości.
3. Trening ku życiu. Manchester-Gdańsk: A. E. L. Publishing House. Lachman M. E., ZiffM. A., Spiro III A. (1994). Maintaining a sense of control in later life. W: R. P. Abeles, H. C. Gift, M. G. Ory (eds.). Aging and quality of life. New York: Springer, s. 216-232.
4. Olszewski H. (1995a). Oblicze egoizmu w starości: ujęcie z perspektywy treści lęku. „Kwartalnik Polskiej Psychologii Rozwojowej", 3, 2, 43^18.
5. Olszewski H. (1995b). Motywacyjna geneza niektórych lęków w starości. W: W. Tłokiński (red.), Lęk. Zjawisko umotywowane. Warszawa, s. 101-106. Olszewski H. (1998). Starość i starzenie się. W: W. Szewczyk (red.), Encyklopedia psychologii. Warszawa: Fundacja Innowacja, s. 655-658.
6. Olszewski H. (2003). Starość i witaukt psychologiczny: atrybucja rozwoju. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
7. Olszewski H. (2008). Otępienie czolowo-skroniowe. Ujęcie neuropsychologiczne. Kraków: Impuls.
8. Ostrowska A. (1997). Problemy akceptacji społecznej osób niepełnosprawnych - zadania badawcze. „Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej", 3.
9. Pąchalska M. (1999). Afazjologia. Warszawa: PWN.
10. Popielski K. (red.) (1996). Człowiek - wartość - sens. Studia z psychologii egzystencji. Logoteoria i nooteoria. Logoterapia i nooterapia. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
11. Stankowski A. (1997). Niepełnosprawni w opinii społecznej. Charakterystyka porównawcza 1977-1977. „Auxilium Sociale", 314.
12. Tłokiński W. (1990). Mowa ludzi u schyłku życia. Warszawa: PWN.

Henryk Olszewski, Anna Lemke

---

Instytut Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego Ateneum - Szkoła Wyższa w Gdańsku

The article presents the psychological aspect of aging and old age with regard to adaptation to old age with a particular focus on the nature of social stigmatization. The authors aimed to demonstrate the causes of negative attitudes towards elderly people in the modern world and ways of dealing with them. Discrimination on account of old age is presented in the perspective of a normal, healthy aging process and a pathological one manifest in Dementia of the Alzheimer type (DAT) and in a frontotemporal dementia (FTD).

1. Bell J. (1992). Insearch of a Discourse on Aging: The Elderly on Television. „The Gerontologist", 32, s. 305-311.
2. Bromley D. B. (1989). Psychologia starzenia się. Warszawa: PWN.
3. Brzezińska A. I. (2006). Portrety psychologiczne człowieka. Gdańsk: GWP.
4. Butler R. N., Lewis M. I. (1982). Aging and Mental Health. Toronto-London.
5. Bunzel J. (1972). Note on the history of a concept: gerontophobia, „The Gerontologist", 12/1972, s. 116-203.
6. Butler R. N. (1980). Ageism: A foreword. „Journal of Social Issues", 365, s. 8-11.
7. Cichocka M. (1993). Psychologiczne problemy starzenia się i starości. W: S. Krzymiński (red.). Zaburzenia psychiczne wieku podeszłego. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, s. 249-262.
8. Cichocka M. (1995). Psychologiczne determinanty pomocy psychologicznej dla człowieka starego. W: B. Waligóra (red.), Elementy psychologii klinicznej t. 4. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 79-94.
9. Czekanowski P. (2002). Rodzina w życiu osób starszych i osoby starsze w rodzinie. W: B. Synak (red.), Polska starość. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 166.
10. Devinsky O., Morrell M. J., Vogt B. A. (1995). Contributions of anterior cingulate cortex to behaviour. „Brain", 118, s. 279-306.
11. Dyczewski L. (1994). Ludzie starzy i starość wkulturze i społeczeństwie. Lublin: RW KUL.
12. Filipiak M. (2000). Socjologia kultury. Zarys zagadnień. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
13. Gabryelewicz T. (2004a). Łagodne zaburzenia poznawcze. W: A. Szczudlik, P. P. Liberski, M. Barcikowska (red.). Otępienie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 53-58.
14. Gabryelewicz T. (2004b). Niefarmakologiczne metody postępowania w otępieniu. W: A. Szczudlik, P. P. Liberski, M. Barcikowska (red.), Otępienie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 166-170.
15. Gabryelewicz T., Kotapka-Minc S., Mączka M., Motyl R., Sobów T., Szczudlik A., Kłoszewska I., Barcikowska M. (2006), Charakterystyka polskiej populacji osób z chorobą Alzheimera i ich opiekunów: Raport z badania obsenvacyjnego EX-ON. „Psychogeriatria Polska", 3 (2), s. 75-84.
16. Gianoulis T. (2004): AGEISM. www.glbtq.com/sociaI-sciences/ageism.html
17. Gustafson L., Elfgren C., Passant U. (2004). Fronto-temporal dementia: Differentiation from Alzheimer's disease. „Psychogeriatria Polska", 1 (4), s. 279-292.
18. Halicka M. (2002). Satysfakcja życiowa ludzi starszych w świetle badań jakościowych. „Gerontologia Polska", 10 (3), s. 144-148.
19. Hill R. D. (2009). Pozytywne starzenie się. MT Biznes Ltd.
20. Jodzio K. (2006). Neuropoznawcze mechanizmy funkcjonowania pamięci operacyjnej. „Kolokwia Psychologiczne", 14, s. 25-42.
21. Jundzill E., Pawłowska R. (2010). Pedagog wobec osoby chorego. Wydawnictwo Harmonia.
22. Kilian M. (2004). Źródła ageizmu i jego przejawy we współczesnym świecie. „Gerontologia Polska" 12 (3) 2004, s. 125-128.
23. Kirkwood T. (2005). Czas naszego życia. Co wiemy o starzeniu się człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Charaktery.
24. KerteszA. (2007). Pick complex - historical introduction. „Alzheimer's Disease & Associated Disorders", 21 (4), s. 5-7.
25. Kłoszewska I. (2004). Zaburzenia zachowania i objawy psychotyczne w zespołach otępiennych. W: A. Szczudlik, P. P. Liberski, M. Barcikowska (red.), Otępienie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 59-66.
26. Kołodziej W. (2006a). Stereotypy dotyczące starzenia się i ludzi w podeszłym wieku. W: S. Steuden, M. Marczuk (red.), Starzenie się a satysfakcja z życia, Lublin: KUL, s. 91-100.
27. Kołodziej W. (2006b). Bio-psycho-spoleczne funkcjonowanie osób starszych a społeczne stereotypy i uprzedzenia dotyczące starzenia się i starości. W: A. Nowicka (red.), Wybrane problemy osób starszych. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls, s. 55-72.
28. Kotapka-Minc S. (2004). Funkcje poznawcze i ich zaburzenia. W: A. Szczudlik, P. P. Liberski, M. Barcikowska (red.). Otępienie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 15-26.
29. Kotapka-Minc S. (2003a). Problemy diagnostyczne w zespołach otępiennych - perspektywa neuropsychołogiczna. W: J. Leszek (red.), Choroby otępienne - teoria i praktyka. Wrocław: Continuo, s. 357-388.
30. Kotapka-M inc S. (2003b). Metody oddziaływań niefarmakologicznych w otępieniu. W: J. Leszek (red.), Choroby otępienne - teoria i praktyka. Wrocław: Continuo, s. 463-469.
31. Kowalik S. (2000). Wspomaganie rozwoju w procesie starzenia się, W: B. Kaja (red.), Wspomaganie rozwoju: psychostymulacja i psychokorekcja. Bydgoszcz: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, s. 65-79.
32. Kowalik S. (2007). Motywacja do rehabilitacji niepełnosprawnych seniorów. Próba nowego spojrzenia. W: J. Twardowska-Rajewska (red.), Senior w domu. Opieka długoterminowa nad niesprawnym seniorem. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 131-148.
33. Lemke A. (2009). Ageizm a poczucie alienacji u osób w okresie starości. Praca magisterska, niepublikowana. Instytut Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego.
34. Leszczyńska-Reichert A. (2007). Człowiek starszy i jego wspomaganie - iv stronę pedagogiki starości. Olsztyn: UWM.
35. Levy M., Miller B. L., Cummings J. L., Fairbanks L. A., Craig A. (1996). Alzheimer's disease and frontotemporal dementia: behavioral distinctions. „Archives of Neurology", 53, s. 687-690.
36. Magierski R., Karlińska J., Sobów T., Kłoszewska I. (2005). Porównanie obrazu neuropsychologicznego w otępieniu z ciałami Lewy'ego (DLB) oraz otępieniu typu Alzheimera (AD). „Psychogeriatria Polska", 2, s. 57-64.
37. Marshall G. (2004). Słownik socjologii i nauk społecznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
38. Miller B. L., Darby A., Benson D. F., Cummings J. L., Miller M. H. (1997). Antisocialbehavior in frontotemporal dementia. „British Journal of Psychiatry", 170, s. 1-6.
39. Miller B. L., Ponton M., Benson D.F., Cummings J. L., Mena I. (1996). Enhanced artistic creativity with temporal lobe degenerat ion. „Lancet", 348, s. 1744-1755.
40. Nelson T. (2003). Psychologia uprzedzeń. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
41. Olszewski H. (2008). Otępienie czołowo-skroniowe. Ujęcie neuropsychołogiczne. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
42. Olszewski H. (2003). Starość i witaukt psychologiczny: atrybucja rozwoju. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
43. Palmore E. B. (1999). Ageizm: negative and positive, New York: Springer Publishing Company.
44. Pietrasiński Z. (1990). Rozwój człowieka dorosłego. Warszawa: Wiedza Powszechna.
45. Piotrowski J. (1973). Miejsce człowieka starego w rodzinie i społeczeństwie. Warszawa: PWN.
46. Podemski R., Słotwiński K. (2003). Zaburzenia mowy w procesach otępiennych. W: J. Leszek (red.), Choroby otępienne-teoria i praktyka. Wrocław: Continuo, s. 271-284.
47. Radziwiłłowicz P. (1999). W poszukiwaniu mechanizmów zaburzeń poznawczych w otępieniu, depresji i starzeniu się. Część I. „Psychiatria Polska", 93, s. 687-700.
48. Radziwiłłowicz W. (2001). Organizacja funkcjonalna procesów poznawczych w otępieniu, depresji i starzeniu się. „Czasopismo Psychologiczne", 7, s. 185-200.
49. Rankin K. P., Santos-Modesitt W., Kramer J. H., Pavlic D., Beckman V., Miller B. L. (2008). Spontaneous social behaviors discriminate behavioral dementias from psychiatric disorders and other dementias. „Journal ofClinical Psychiatry", 69(1), s. 60-73.
50. Rembowski J. (1984). Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, Warszawa; Poznań.
51. Rogers T. T., Patterson K., Ivanoiu A., Hodges J. R. (2006). Semantic memory in Alzheimer 's disease and the frontotemporal dementias: a longitudinal study of 236 patients. „Neuropsychology", 20, s. 319-335.
52. SobówT.,NagataK., SikorskaB., Magierski R., Bratosiewicz-Wąsik J., Jaskólski M., Liberski P. P. (2004). Choroba Alzheimera. W: A. Szczudlik P. P. Liberski, M. Barcikowska (red.). Otępienie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 177-210.
53. Steuden S., Marczuk M. (2006). Starzenie się a satysfakcja z życia, Lublin: KUL.
54. Straś-Romanowska M. (2000); Paradoksy rozwoju człowieka w drugiej połowie życia a psychoprofilaktyka starości. W: B. Kaja (red), Wspomaganie rozwoju. Psycho korekcja i psycho stymulacja, t. 2, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej, s. 44-56.
55. Stuart-Hamilton I. (2006). Psychologia starzenia się, Poznań: Zysk i s-ka.
56. Susułowska M. (1989). Psychologia starzenia się i starości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
57. Szatur-Jaworska B. (2002). Ludzie starzy i starość w polityce społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Aspra.
58. Szatur-Jaworska B. (2005). Wprowadzenie. W: B. Tokarz (red.), Co wiemy o dyskryminacji ze względu na wiek? Głos ekspertów, doświadczenia osób starszych. Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, s. 9.
59. Szatur-Jaworska B. (2006). Dyskryminacja ze względu na wiek i marginalizacja ludzi starych, W: B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska (red.), Podstawy gerontologii społecznej. Warszawa: ASPRA-JR, s. 216-221.
60. Szukalski P. (2004). Uprzedzenia i dyskryminacja ze względu na wiek (Ageizm) - przyczyny, przejawy, konsekwencje. „Polityka Społeczna" 2, s. 12-13.
61. Synak B. (2002). Polska starość. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
62. Śliwerski B. (1997). Krytyczna teoria wychowania wobec osób starszych w toksycznym społeczeństwie. W: M. Dzięgielewska (red.), Przygotowanie do starości, Łódź: Wydawnictwo UŁ, s. 80-90.
63. Tokarz B.(2005). Stop dyskryminacji ze wzglądu na wiek. Głos ekspertów, doświadczenia osób starszych, Warszawa: ARFP.
64. Trafiałek E. (1995). Człowiek starszy w społeczeństwie polskim, „Praca Socjalna" 4, s. 3-10.
65. Turner J., Helms D. (2000). Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa: WSiP.
66. Wieczorek B. (2004). Przymus wiecznej młodości, „W Drodze", 11(375). http://mateusz.pl/wdrodze/nr375/
67. Wiśniewska-Roszkowska K. (1989). Nowe życie po sześćdziesiątce. Warszawa: Instytut Wydawniczy CRZZ.
68. Woźniak Z. (1997). Najstarsi z poznańskich seniorów. Jesień życia w perspektywie gerontologicznej. Poznań: Wydawnictwo Miejskie.
69. Zaorska B. (1995). Podróż na krańce życia. Warszawa: Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej.

Grażyna Kwaśniewska

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychopedagogiki Specjalnej

The diversity of individuals defined as the disabled makes their characterization difficult as well as excessively generalized. This results not only from a variety of neurodynamic features but also psychosocial functioning. The review of studies concerning the disabled shows that many explorations are focused on displaying the dissimilarity of functioning of the disabled compared to the “able” ones. The attempts to clarify different approaches may be explained using various models of disability which have certain consequences in the sphere of social policy or attitudes of the society towards the disabled. The paper attempts to present the concepts of disability based on the social model which does not consider this phenomenon in terms of individual pathology but material and social deficits of the environment (Ga³kowski 1997). The theoretical basis of the presented considerations is an assumption that not only the conditions and level of functioning of the disables are affected by social actions but also the category of “the disabled” itself is socially constructed.

1. Czerepaniak-Wal czak M. (1996). Autonomia czy izonomia. W: W. Dykcik (red.), Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych. Poznań: ERUDITUS, s. 71-81.
2. Dykcik W. (2003). Pedagogika specjalna. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
3. Gałkowski T. (1997). Nowe podejście do niepełnosprawności. Uporządkowanie terminologiczne. „Audiofonologia", X, s. 159-164.
4. Kirenko J. (2002). Indywidualny a społeczny model niepełnosprawności - próba empirycznej weryfikacji. W: Z. Tarkowski, G. Jastrzębowska (red.), Człowiek wobec ograniczeń. Lublin, s. 65-72.
5. Kirenko J. (2003). Nie jesteś sam. Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością. Lublin.
6. Kosakowski Cz.(2003). Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej. Toruń: AKAPIT2003.
7. Ostrowska A. (2002). Społeczeństwo polskie wobec osób niepełnosprawnych. Przemiany postaw i dyskursu. W: J. Sikorska (red.), Społeczne problemy osób niepełnosprawnych, tom V. Warszawa: IFiS PAN, s. 51-64.
8. Sowa J., Wojciechowski F. (2001). Proces rehabilitacji w kontekście edukacyjnym, Rzeszów: Wydawnictwo Oświatowe.
9. Wapiennik E., Piotrowicz R. (2002). Niepełnosprawny - pełnoprawny obywatel Europy. Warszawa: Urząd Komitetu Integracji Europejskiej.
10. Wojciechowski F. (2009). Niepełnosprawność w kontekście doświadczeń życia człowieka. Wybrane płaszczyzny analiz. W: T. Żółkowska, I. Ramik-Mażewska (red.). Wielowymiarowość edukacji i rehabilitacji osób z niepełnosprawnością. Szczecin, s. 59-72.

Monika Parchomiuk

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Socjopedagogiki Specjalnej

The following paper focuses on analysing the phenomenon of courtesy sigma. The issue concerns persons related – in the structure of social relationships – with individuals experiencing stigmatization because of, inter alia, the stigma of disability or sickness. This paper, drawing extensively on empirical data gathered by foreign researchers, is an analysis of family experiences. Information on manifestations of the phenomenon of courtesy stigma, strategies for coping with it, and differentiating factors involved have been presented here. Courtesy stigma has significant implications for numerous phenomena and processes occurring on the level of personal functioning of able-bodied individuals, their social relationships and, above all, their attitudes towards the sick or disabled.

1. Angermeyer M. C., Schulze B., Dietrich S. (2003). Courtesy stigma. A focus group study of relatives of schizophrenia patients. „Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology", 38, s. 593-602.
2. Carpenter B. (2000). Sustaining the family: meeting the needs of families of children with disabilities. „British Journal of Special Education", 27 (3), s. 135-143.
3. Corrigan P. W., Kerr A., Knudsen L. (2005). The stigma of mental illness: explanatory models and methodsfor change. „Applied and Preventive Psychology", 11, s. 179-190.
4. Corrigan P. W., Miller F. E., Watson A. C. (2006). Blame, shame, and contamination: the impact of mental illness and drug dependence stigma on family members. „Journal of Family Psychology", 20 (20), s. 239-246.
5. Cossrow N. H. F., Jeffery R. W., McGuire M. T. (2001 ). Understanding weight s tigmatization: a focus group Study. „Journal of Nutrition Education", 33 (40), s. 208-214.
6. Craig G. M., Scambler G.(2006). Negotiating mothering against the odds: gastronomy tube feeding, stigma, governmentality and disabled children. „Social Science and Medicine", 62, s. 1115-1125.
7. Crocker J., Major B. (1989). Social sigma and self-esteem: the self-protective properties of stigma. „Psychological Review", 96 (4), s. 608-630.
8. Feldman D. B., Crandall C. S. (2007). Dimensions of mental illness stigma: what about mental illness causes social rejection? „Journal of Social and Clinical Psychology", 26(2), s. 137-154.
9. Goffman E. (2007). Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości. Gdańsk: GWP.
10. Gray D. E. (2002). 'Everybody just freezes. Everybody is just embarrassed' : felt and enacted sigma among Barents of children with high functioning autism. „Sociology of Health and Illness", 24 (6), s. 734-749.
11. Graungaard A. H. (2007). Why do we need a diagnosis? A qualitative study of parents' experiences, coping and needs, when the newborn child is severely disabled. „Child: Care, Health and Development", 33 (3), s. 296-307.
12. Green S. E. (2003). "What do you mean 'what's wrong with her?": stigma and the lives of families of children with disabilities. „Social Science and Medicine", 57, s. 1361-1374.
13. Green S. E. (2004). The impact of stigma on maternal attitudes toward placement of children with disabilities in residential facilities. „Social Science and Medicine", 59, s. 799-812.
14. Hebl M. R., Kleck R. E. (2008). Społeczne konsekwencje niepełnosprawności fizycznej. W: T. F. Heatheron, R. E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull (red.), Społeczna psychologia piętna. Warszawa : PWN, s. 384^102.
15. Jacoby A. (2002). Stigma, epilepsy, and quality of life. „Epilepsy and Behavior", 3, s. 10-20.
16. Kerr S. M., Mcintosh J. B. (1998). Disclosure of disability: exploring the perspective of parents. "Midwifery", 14, s. 225-232.
17. Leszkowicz-Baczyńska Ź. (2001). Samostygmatyzacja rodzin z dzieckiem upośledzonym umysłowo i jej społeczne konsekwencje. W: Z. Kawczyńska-Butrym (red.), Problemy opieki i środowiska życia osób niepełnosprawnych. Olsztyn: Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego, s. 81-95.
18. Link B. G., Phelan J. C. (2001). Conceptualizing stigma. „Annual Review of Sociology", 27, s. 363-385.
19. McRae H. (1999). Managing courtesy stigma: the case of Alzheimer's disease. „Sociology of Health and Illness", 21 (1), s. 54-70.
20. Miller C. T., Major B.(2008). Radzenie sobie z piętnem i uprzedzeniem. W: T. F. Heatheron, R. E. Kłeck, M. R. Hebl, J. G. Hull (red.). Społeczna psychologia piętna, Warszawa: PWN, s. 225-250.
21. Morrell M. J. (2002). Stigma and epilepsy. „Epilepsy and Behavior", vol. 3, s. 21-25.
22. Pawlica B. (2001). Mechanizmy naznaczania społecznego. Socjologiczne studium teoretyczno-empiryczne. Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej.
23. Penn D. L., Kohlmaier J. R., Corrigan P. W. (2000). Interpersonal factors contributing to the stigma of schizophrenia: social skills, perceived attractiveness, and symptoms. „Schizofrenia Research", 45, s. 37-45.
24. Perron S. B., Murray A. H., Lowe J., Mathieson C. M. (2000). The psychosocial impact of psoriasis: physical severity, quality of life, and stigmatization. „Physiology and Behavior", 70, s. 567-571.
25. Schulze B., Angermeyer M. C. (2003). Subjective experiences of stigma. A focus group study of schizofrenie patients, their relatives and mental health professionals. „Social Science and Medicine", 56, s. 299-312.
26. Siemaszko A. (1993). Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych. Warszawa: PWN.
27. Smart L., Wegner D. M. (2008). Ukryte koszty ukrytego piętna. W: T. F. Heatheron, R. E. Kłeck, M. R. Hebl, J. G. Hull (red.). Społeczna psychologia piętna. Warszawa: PWN, s. 205-224.
28. Stengler-Wenzke K., Trosbach J., Dietrich S., Angermeyer M. C. (2004), Experience of stigmatization by relatives of patients with obsessive compulsive disorder.„Archives of Psychiatric Nursing", 18 (3), s. 88-96.
29. Świtaj P. (2005). Piętno choroby psychicznej. „Postępy Psychiatrii i Neurologii", t. 14 (2), s. 137-144. Świtaj P. (2008). Doświadczenie piętna społecznego i dyskryminacji u pacjentów z rozpoznawaniem schizofrenii. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.
30. Van Riper M. (2007). Families of children with Down syndrome: responding to "a change in plans" with resilience. „Journal of Pediatric Nursing", 22 (2), s. 116-127.
31. Werner P., Heinik J. (2008). Stigma by association and Alzheimer's disease. „Aging and Mental Health", 12 (1), s. 92-99.
32. Wright B. A. (1965). Psychologiczne aspekty fizycznego inwalidztwa. Warszawa: PWN.

Karol Wereszczyński

---

Uxbridge, London Brunel University

The article attempts to present homelessness in the light of bio-psycho-social mechanisms which can lead person into this phenomena. The factors such as a filogenetic past, previous life experience, cultural environment have major impact on the way how a person adopts into sophisticated structure of the contemporary society. The process of loosing balance among bio-psycho-social homeostasis during the life, or in the filogenetic past can lead into adaptation problems, disturbances of mechanisms regulating management of needs and finally into chronic frustration of specific needs. The growing frustration leads into disintegration of personality, reduction of tolerance towards frustration in consequence of permanent experiencing of difficult situations. The next consequence described by Rosenzweig (Tomaszewski 1975) is loss of sense of security, emotional tension, which drives defence mechanisms in order to return to homeostasis. The defence mechanism of ego and aggression as its consequence can have a destructive influence on coping skills; can lead into social exclusion, antisocial behaviour, impoverishment, and finally homelessness and indifference.

1. Ciesielska O. (2004). Piętno nieprzypisana: studium o wyizolowaniu społecznym bezdomnych. Poznań: Wydawnictwo Naukowe U AM.
2. Drat-Ruszczak K. (2002). Teorie osobowości - Podejście psychodynamiczne i humanistyczne. W: Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2. Gdańsk: GWP, s. 601-652.
3. Duracz-Walczak A. (1996). Bezdomni. Warszawa: Centrum Rozwoju Służb Społecznych.
4. Herzyk A. (2005). Wprowadzenie do neuropsychology klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
5. Kaczmarek B. L. J. (1987). Regulatory function of the frontal lobes. A neurolinguistic perspective. W: E. Perecman (red.), The frontal lobes revisited. New York: IRBN Press, s. 225-240.
6. Niehoff D. (2001). Biologia przemocy. Poznań: Wyd. Media Rodzina. Piekut-Brodzka D. M. (2000). O bezdomnych i bezdomności: aspekty fenomenologiczne, etiologiczne, terapeutyczne. Warszawa: Chrześcijańska Akademia Teologiczna.
7. Piekut-Brodzka D. M. (2003). Atmosfera w rodzinach pochodzenia osób bezdomnych. „Małżeństwo i Rodzina", 2, s. 45-49.
8. Przymeński A. (2001). Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej. Poznań: Seria Prace Habilitacyjne - Akademia Ekonomiczna w Poznaniu. Sęk H. (2000). Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
9. Tomaszewski T. (1975). Psychologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Wereszczyński K. (2006). Poziom frustracji u osób w sytuacji bezdomności. Niepublikowana praca magisterska Instytut Psychologii UMCS.
10. Wilson E. (2000). Socjobiologia. Poznań: Zysk i S-ka.

Katarzyna Markiewicz

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Rozwoju i Neurolingwistyki

In case we are not able or reluctant to gain knowledge on a given topic we tend to relay on stereotypes. They are not based upon our own experience but on overheard opinions, which often are fabricated by mass media, or upon our prejudice. As a rule the stereotypes concern minority groups, the disabled among them. The lack of knowledge creates fears and leads to simplifications and creating negative opinions. In consequence, each member of the group is believed to posses the same characteristics, and the individual differences are ignored (Aronson 1997, s. 361). As a result of it, the groups represented a given stereotype are discriminated.

1. Aronson E. (1997). Człowiek, istota społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
2. Atkinson R. C., Shiffrin R. M. (1968). Human memory: A proposed system and its control processes. W: K. W. Spence, J. T. Spence (red.), The psychology of learning and motivation: Advances in research and theory. New York: Academic Press, t. 2, s. 89-195.
3. Barker R. G. (1948). The social psychology of physical disability. „Journal of Social Issues", 4 (4), s. 28-38.
4. Bem D., Bem S. (1970). We're all nonconscious sexists. „Psychology Today", XI, s. 22-26, 115-116.
5. Craik F. I. M., Lockhart F. S. (1972). Levels ofprocessing: A frameworkfor memory research. „Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior", 11, s. 671-684.
6. EDF( 1997-2007). Europejskie Forum Osób Niepełnosprawnych (http://www.lmillion4 disability.eu/admin/wysiwyg/ assets/pdf/) (uzyskano: 22.12.2009).
7. European Disability Forum - Forum européen des personnes handicapćes htlp://www.lmillion4 disability.eu
8. Ford H., Crowther S. (1926). My life and work. New York: Doubleday, Page.
9. http://praca.wp.pl/kat, 18453,title,Raport-dyskryminowani-niepelnosprawni,wid,7702714,wiadomosc.html
10. IPON.forum. (2009). Internetowy Portal Osób Niepełnosprawnych, (http://www.ipon.pl/forum/viewtopic.php?id=l0089) (uzyskano: 10-28.12.2009).
11. Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych, http://www.lmillion4disability.eu/admin/wysiwyg/assets/pdf/declaration
12. Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B. (2008). Psychologia poznawcza. Warszawa: Académica Wydawnictwo SWPS, Wydawnictwo Naukowe PWN.
13. Raport WP (2005). Dyskryminowani niepełnosprawni, http://praca.wp.pl/kat, 18453,title,
14. Rapo rt-dy skry mi no wani-niepelnospra wni, wid, 7702 714, wiadomość, html) (uzyskano: 27.12.2009).
15. Rzeczpospolita.pl. (2008). Niepełnosprawność w liczbach, (http://www.niepelnosprawni.gov.pl/niepelnosprawnosc-w-liczbach/ (uzyskano: 27.12.2009).
16. Trzebiński J. (1985). Rola schematów poznawczych w zachowaniach społecznych. W: M. Lewicka (red.), Psychologia spostrzegania społecznego. Warszawa: Książka i Wiedza.
17. W HO (2008). World Health Organization - Światowa Organizacja Zdrowia.
18. Wikipedia (2009b) http://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Mela (uzyskany: 22.12.2009).
19. Wojakowska-Lewicka K. (2006). Herkules pilnie poszukiwany. W: K. Karwicka-Rychlewicz (red.). Dobre praktyki. Magazyn społeczno-kulturalny, 3, http://www.fundacjapln. fr.pl/magazyn/nr03/kwojakowska.html.
20. Wright B. A. (1965). Psychologiczne aspekty fizycznego inwalidztwa. Warszawa: PWN

Paweł Kurtek

---

Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach Wydział Pedagogiczny i Artystyczny Zakład Wychowania Integralnego i Rewalidacji

Different studies show positive as well as negative indirect effects of Down syndrome (DS) for parental functioning. This paper concerns some aspects of parental burnout in mothers of teenagers with Down syndrome. The low cognitive development of the discussed group in the period of youth poses a real threat to fulfilling developmental tasks (school learning, autonomy, relations with peers, etc.). The experiences of failures in these areas affect not only the teens, but also their parents. Thus it was assumed that those mothers are at burnout risk. Empirical research indicates a higher level of depression and depersonalization of the child and the mothers’ dissatisfaction from their teens’ attainments than normal youth’s mothers. The obtained results proved that the mothers need psychological help to regain emotional adjustment, self satisfaction and a positive parenting pattern.

1. Beck A. T. et al.(1961). An inventory for measuring depression. „Arch. Gen. Psychiatry", 4, s. 561-71.
   1. Cunningham C. (1994). Dzieci z zespołem Downa. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
      1. Cunningham C. (1996). Families of children with Down syndrome. „Down Syndrome Research and Practice", 4, s. 87-95.
         1. Danielewicz D. (2007). Rodzina z dzieckiem z zespołem Downa. W: E. Pisula, D. Danielewicz(red.), Rodzina z dzieckiem z niepełnosprawnością. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.
            1. Dąbrowska M. (2005). Zjawisko wypalenia wśród matek dzieci niepełnosprawnych. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls".
               1. Ferguson G., Takane Y. (1997). Analiza statystyczna w psychologii i statystyce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
                  1. Hodapp R. M., Ricci L. A., Fidler D. J. (2003). The effects of the child with Down syndrome on maternal stress. „British Journal of Developmental Psychology", 21, s. 137-151.
                     1. Kornas-Biela D. (1988). Wczesna pomoc psychopedagogiczna rodzinie dziecka z upośledzeniem umysłowym. W: D. Kornas-Biela (red.), Osoba niepełnosprawna i jej miejsce w społeczeństwie. Lublin, Wydawnictwo KUL.
                        1. Kostrzewski J. (2002). Cechy osobowości 8-15-łetnich dzieci z zespołem Downa. „Roczniki Pedagogiki Specjalnej", 13, s. 235-252.
                           1. Kościelska M. (1988). O psychologicznych źródłach trudności akceptacji dziecka upośledzonego- dane z terapii rodzin. W: D. Kornas-Biela (red.). Osoba niepełnosprawna i jej miejsce w społeczeństwie. Lublin: Wydawnictwo KUL.
                              1. Kościelska M. (1995). Oblicza upośledzenia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
                                 1. Maciarz A. (2004). Znaczenie więzi emocjonalno-spolecznych w tworzeniu macierzyństwa dla niepełnosprawnego dziecka. „Szkoła Specjalna", 2.
                                    1. Masłach Ch. (2000). Wypalenie - w perspektywie wielowymiarowej. W: H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Warszawa: PWN.
                                       1. Minczakiewicz E. (2003). Sytuacja rodzin wychowujących dziecko z zespołem Downa na tle rodzin okresu przemian transformacyjnych. W: Z. Janiszewska-Nieścioruk (red.), Człowiek z niepełnosprawnością intelektualną. Wybrane problemy osobowości, rodzin i edukacji osób z niepełnosprawnością intelektualną. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls".
                                          1. Sokolik Z. (1998). Terapia poznawcza Becka. W: L. Grzesiuk (red.), Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy. Warszawa: PWN.
                                             1. Twardowski A. (1999). Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych. W: I. Obuchowska (red.). Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa: WSiP, s. 18-54.
                                                1. Pilch T. (1995). Zasady badań pedagogicznych. Warszawa: Źak.
                                                   1. Pines A. M. (2000). Wypalenie - w perspektywie egzystencjalnej. W: H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Warszawa: PWN.
                                                      1. Pisula E. (1993). Stres rodzicielski związany z wychowywaniem dzieci autystycznych i z zespołem Downa. „Psychologia Wychowawcza", 1, s. 44-52.
                                                         1. Pisula E. (1999). Dzieci autystyczne. W: I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa: WSiP, s. 294-315.
                                                            1. Rola J. (1993). Upośledzenie umysłowe dziecka jako czynnik ryzyka depresji matki. Uwarunkowania osobowe i środowiskowe. „Zdrowie Psychiczne", 3-4.
                                                               1. Sekułowicz M. (2002). Wypalenie zawodowe nauczycieli pracujących z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Przyczyny - symptomy - zapobieganie - przezwyciężanie. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
                                                                  1. Wojciechowska J. (1990). Syndrom wypalenia zawodowego. „Nowiny Psychologiczne", 5-6.
                                                                     1. Zeman I. (1999). Poczucie sensu życia u rodziców a akceptacja niepełnosprawnego dziecka. „Psychologia Wychowawcza", 4.
                                                                        1. Ziemska M. (1981). Kwestionariusz dla rodziców do badania postaw rodzicielskich. Warszawa: PWN.

Urszula Kruszewska

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej

The aim of this article is to find answers to a number of questions concerning the phenomenon of social stigmatization of the mentally disabled in the context of individuals attempting to commit suicide in the course of schizoaffective disorder and the consequences of stigma for suicidal patients, their environment as well as psychiatrists and psychologists taking care of those whose lives have been saved.
The article begins with a presentation of views on suicide formed since ancient times until the present day. The next issue discussed is the phenomenon of stigma and its consequences for suicidal individuals. The last part of the article is a presentation of the author’s partial case study analysis of an individual who has attempted to commit suicide in the course of schizoaffective disorder.

1. Bąk O. (2000). Propozycja modyfikacji metody badawczej typu dyferencjał semantyczny w badaniach stereotypu chorego psychicznie. „Psychiatria Polska", XXXIV, 5.
2. Grzywa A. (2009) ttp://pml.strefa.pl/ePUBLI/153/19.pdf. Jamison K. R. (2004). Noc szybko nadchodzi. Zrozumieć samobójstwo, by mu zapobiec. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
3. Kruszewska U. (2009). Portret psychologiczny osoby podejmującej próby samobójcze. Niepublikowana praca magisterska. Instytut Psychologii UMCS.
4. 0'Connor R., Sheely N. (2002). Zrozumiej samobójcą. Gdańsk: GWP.
5. Pankiewicz P., Erenc J. (2000). Społeczne wyobrażenia o chorobach psychicznych - wyniki badań. „Psychiatria Polska", XXXIV, 5.
6. Pużyński S., Wciórka J. (2000). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, Kraków: Vesalius.
7. Suchańska A., Krysińska K. (2003). Samobójstwo - perspektywa psychologiczna. Konin: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie. episkopat.pl/dokumentydlep/sakramentalial.htm

Małgorzata Steć

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej

1. Angermeyer M. C., Matschinger H. (2005). Labeling-stereotype-discrimination. An investigation of the stigma process. „Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology", 40, s. 391-395.
2. Berlim M. T., Fleck M. P. A., ShorterE. (2003).Notes onantipsychiatry. „European Archive of Psychiatry and Clinical Neuroscience", 253, s. 61-67.
3. De Mendonca Lima C.A. (2004). The reduction of stigma and discrimination against older people with mental disorders: a challenge for the future. „Archives of Gerontology and Geriatrics", 9, s. 109-120.
4. Ertugrul A., UlugB. (2004). Perception of stigma among patients with schizophrenia. „Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology", 39, s. 73-77.
5. Freidl M., Lang T., Scherer M. (2003). How psychiatric patients perceive the publics stereotype of mental illness. „Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology", 38, s. 269-275.
6. Gray A. (2002). Sigma in psychiatry. „Journal of The Royal Society of Medicine", 95, s. 72-76.
7. Gutowska A. (2006). Stygmatyzacja chorych psychicznie - kontekst edukacyjny. W: Z. Palak (red.), Jakość życia osób niepełnosprawnych i nieprzystosowanych społecznie. Lublin: Wyd. UMCS, s. 229-238.
8. Grzywa A. (2005). Oblicza psychozy. Lublin: Wydawnictwo Czelej. Jamison K. R. (2006). The many stigmas ofmental illness. „The Lancet", 367, s. 33-534.
9. Kaczmarek B. J. J. (2002). Nurt romantyczny w badaniach neuropsychologicznych. W: A. Herzyk, B. Daniluk (red.). Jakościowy opis w neuropsychologii klinicznej. Lublin: Wyd. UMCS, s. 15-27.
10. Lauber C., Anthony M., Ajdacic-Gross V., Rossler W. (2004). What about psychiatrists' attitude to mentally ill people? „European Psychiatry", 19, s. 423-427.
11. Porter R. (2003). Szaleństwo. Rys historyczny. Poznań: Wydawnictwo Rebis.
12. Rusch N., Angermeyer M. C., Corrigan P. W. (2005). Mental illness stigma: Concepts, consequences, and initiatives to reduce stigma. „European Psychiatry", 20, s. 529-539.
13. Sacks O. (1994). Mężczyzna, który pomylił żonę z kapeluszem. Poznań: Wyd. Zysk i Ska.
14. Sartorius N. (1998). Stigma: what can psychiatrists do about it?, „The Lancet", 352, s. 1058-1059.
15. Scambler G. (1998). Stigma and disease: changing paradigms. „The Lancet", 352, s. 1054-1055.
16. Schomerus G., Matschinger H., Angermeyer M. C. (2009). The stigma of psychiatric treatment and help-seeking intentions for depression. „European Archive of Psychiatry and Clinical Neuroscience", 259, s. 298-306.
17. Shorter E. (1997). Historia psychiatrii. Od zakładu dla obłąkanych po erę Prozacu. Warszawa: Wydawnictwo WSiP.
18. Steć M. (2009). Rozwiązywanie problemów życiowych przez osobą z zaburzeniami depresyjnymi. Portret psychologiczny. Niepublikowana praca magisterska. Instytut Psychologii UMCS.
19. SzaszT. (2008). Debunking Ant ¡psychiatry: Laing, Law, and Largactil. „Current Psychology", 27, s. 79-10.

Kinga Wawrecka

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii

Nowadays the belief about the superiority of the physical attractiveness over the other attributes dominates to the extent of public opinion so much, that it has become one of the most important and cherished aspects of life. We seem to forget that around healthy people are persons with disabilities. Constant pursuit of healthy people to physical perfection deepens the gap between healthy subjects and the disabled which leads to the stigmatization of persons with disabilities. For instance a brain injury that provokes a lot of dysfunctions, including cognitive processes such as perceptual disturbances, speech disorders, attention and memory dysfunction, or difficulty in movement has a significant meaning for a functionality of a sick person in society. All that reduces the activity of life and the struggle with the difficulties of everyday life makes a person feel useless and not very valuable. The aim of this study was to show how the person, who lived over ten years with a profound brain injury, is living now. On the basis of observations we can conclude that the constant pathology of the brain can lead to changes in the social sphere. Long series of internal and external factors (inter alia, continuing changes in the brain, personality, or perception of a disabled person in the surroundings.) had contributed to the abolition of speech and had limited the manner of communication to non-verbal communication, often very subtle.

1. Cozolino L. J. (2002). Neuronauka w psychoterapii. Budowa i przebudowa ludzkiego mózgu. Wydawnictwo Zysk i S-ka.
2. Etcoff N. (2002). Przetrwają najpiękniejsi. Warszawa: Wydawnictwo Cis, Wydawnictwo WAB.
3. Herzyk A. (2005). Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
4. Marszałek L. (2007). Społeczny kontekst niepełnosprawności. „Seminare" 24/2007, s. 339-353.
5. Mroziak J. (1996). Zaburzenia spostrzegania - agnozje. W: A. Herzyk,
6. D. Kądzielawa (red.). Zaburzenia w funkcjonowaniu człowieka z perspektywy neuropsychologii klinicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 11-52.
7. Olszewski J. K. (2008). Radzenie sobie z chorobą przez osoby z dysfunkcjami oun. W: L. Domańska, A. Borkowska (red.). Podstawy neuropsychologii klinicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 467^177.
8. Pąchalska M. (2007a). Neuropsychologia kliniczna. Urazy mózgu. Tom 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
9. Pąchalska M. (2007b). Neuropsychologia kliniczna. Urazy mózgu. Tom 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
10. Przesmycka-Kamińska J. (2002). Diagnoza neuropsychologiczna w ujęciu psychologii osobowościowej i środowiskowej. W: A. Herzyk, B. Daniluk (red.). Jakościowy opis w neuropsychologii klinicznej. Przekrój zagadnień. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 29-40.

Ewa Rzeszutko

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii

The aim of this study was to describe two people with Sclerosis Multiplex (it is a prolonged disease of central nerve system). In my research I described their manners of functioning: personal and social. Despite suffering from the disease, for these people the existence has a special meaning. In their life, they have good and bad moments which can show them a spectrum of possibilities. In their opinion, good life is a result of coping with many negative experiences. They derive satisfaction from many areas of functioning evolve themselves, despite growing physical limitation.

1. Arendt H. (1991). Myślenie. Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik.

Benz C. (2004). SM i ty. Jak żyć ze stwardnieniem rozsianym. Warszawa: Polskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego. Bishop G. (2000). Psychologia zdrowia. Wrocław: Wydawnictwo Astrum. Cendrowski W. (1993). Stwardnienie rozsiane. Warszawa: Wydawnictwa Lekarskie PZWL. Gałdowa A. (2005). Rozwój i kryteria dojrzałości osobowej. W: Gałdowa A. (red.), Psychologiczne i egzystencjalne problemy człowieka chorego. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 41-55. Heszen I.,Źycińska J. (2008). Psychologia zdrowia, w poszukiwaniu pozytywnych inspiracji. Académica. Heszen-Niejodek I. (red). (2000). Człowiek w sytuacji stresu - problemy teoretyczne i metodologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Sacks O. (1994). Mężczyzna, który pomylił swoją żonę z kapeluszem. Poznań: Zysk.

Anna Kot

This article is an attempt to present some aspects of the two people with stoma. In each of them it is a consequence of colorectal cancer. This article describes how the situation affects their emotional state, social sphere and everyday life activity. How do they find in the appropriate resources to overcome difficulties and adapt to them.

1. Gałuszka A. (2000). Dynamika poznawczego i emocjonalnego funkcjonowania osób chorych przewlekle, W: I. Heszen-Niejodek (red.), Jak żyć z chorobą, a jak ją pokonać. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 34-54.
2. Gałuszka A. (2005). Człowiek przewlekle chory. Aspekty psychoegzystencjalne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
3. Gałuszka A. (1997). Lęk, nadzieja i poczucie sensu życia u osób chorych przewlekle. W: B. Błock, W. Otrębski (red.), Człowiek nieuleczalnie chory. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski, s. 267-275.
4. Heszen-Niejodek I. (2000a). Radzenie sobie z chorobą - przegląd zagadnień. W: I. Heszen-Niejodek (red.), Jak żyć z chorobą, a jak ją pokonać. Katowice:Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 13-33.
5. Heszen-Niejodek I. (2000b). Stres i radzenie sobie - główne kontrowersje W: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.). Człowiek iv sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 12^43.
6. Jarosz M. (2007). Żywienie chorych ze stomią. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
7. Juczyński Z. (2001). Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
8. Kopczyska-Tyszko A. (1999). Reakcje emocjonalne chorujących na nowotwór. W: D. Kubacka-Jasiecka, W. Łosiak (red.). Psychologia współczesna wobec pacjentów onkologicznych. Kraków: Wydawnictwo UJ, s. 125-141.
9. Kozera P. (2008). 150 cm cierpienia, „Charaktery", 5, s. 72-76.
10. Kubacka-Jasiecka D. (1999). Problematyka lęku i zmaganie się z lękiem w chorobie nowotworowej. W: D. Kubacka-Jasiecka, W. Łosiak (red.), Zmagając się z chorobą nowotworową. Psychologia współczesna wobec pacjentów onkologicznych. Kraków: Wydawnictwo UJ, s. 143-179.
11. Kurowska K., Kościelna H. (2008). Orientacja życiowa a wsparcie społeczne u osób u osób z kolostomią wyłonioną z powodu raka jelita grubego, „Współczesna Onkologia", 12, 5, s. 228-233.

Magdalena Gontarczyk, Magdalena Gontarczyk, Izabela Pietras

Katarzyna Schier, Piękne brzydactwo. Psychologiczna problematyka obrazu ciała i jego zaburzeń. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, ss. 261

Sprawozdanie z konferencji „Skale D. Wechslera w praktyce diagnostycznej i klinicznej", Lublin, 26 stycznia 2010 roku

Cezary W. Domański

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Ogólnej

The circumstances of development of psychologists' environment in Lublin after the II World War are presented. Persons' biographies are discussed that are connected with the beginnings of the first Psychology Department at Maria Curie-Skłodowska University. It was the period from 1944 to 1949 after which the department was closed down by state authorities as a part of their repressive policy.

Łucja Domańska

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii

The analysis of psychosocial and organic factors, their interactions and how they influence patient's functioning plays an important role in neuropsychological diagnosis. This analysis is probably the most difficult challenge. Decisions taken in this area are significant for choosing directions and methods of therapeutic intervention. To illustrate the problem a patient is described who was hospitalized at neurology ward. The neuropsychological line of diagnostic thought is presented in which patient's subjective experience and her premorbid features of functioning are considered. Directions of therapeutic work are highlighted including (a) supporting the patient and her family in dealing with personal losses and (b) improving the patient's and her relatives' insight into direct and indirect consequences of brain injury.

Łucja Domańska, Magdalena Sowirka

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii

Among so-called "frontal" methods i.e. sensible to effects of frontal lesions there are methods involving various aspects of attention. The goal of the study was checking whether persons with frontal lesions differ significantly from patients with posterior lesions in performance of tasks involving attention. 14 patients with anterior lesions were tested, the same number with posterior injuries and patients without brain pathology. The tasks were relatively unrelated to former knowledge. The following factors close to attention were identified in these tasks: visual-motor searching (Letter Cancellation, Digit Symbol, Trail Making Test), sustaining attention and selective processing (Stroop task, Serial Subtraction) and scope of attention (Digit Span). It was found that patients with anterior lesions do not differ significantly from patients with posterior lesions in mentioned factors. Significant differences were found between patients with anterior lesions and control subjects, and between patients with posterior lesions and controls. Abilities of visual-motor searching, sustaining attention, selective processing and scope of attention are related not only to efficient function of frontal lobes but posterior parts of the brain as well. Various localization of brain injuries may lead to different patterns of attention disturbances but differences in performance of patients with anterior and posterior lesions appeared impossible to identify using traditional psychometric methods.

Aneta Kraszewska-Orzechowska

---

Szpital Neuropsychiatryczny im. Prof. M. Kaczyńskiego, Lublin

Asperger Syndrome is a developmental disorder found in the autism spectrum. This disorder is often defined as mild or high-functional autism. Despite the lack of one answer if it is one of the autism wises or a different individual disease, children with this syndrome are classifieded as autistic. They communicate better, thanks to their own language ability, but their behaviour marks problems with social communication with unadjusted society. Characteristic traits for children with Asperger Syndrome are strange behaviours or limited interests, which often are the only subject fied their conversations, no matter if somebody is interested or not. Intelligence of these children are on mediocre or above-mediocre level, and their ability to focus attention on one subject, can lead to prominent achievements. Thanks to appriopriate therapy, methods allow change, at least in certain spheres of child behaviour. That can enable better functioning in every envinroment.

Iwona Kosiarska

---

Wielofunkcyjna Placówka Opiekuńczo-Wychowawcza w Kijanach

The present article discussed emotional disorders in young school-age children. The author points to specific and characteristic, particularly emotionally and socially facts of growth in this partition of children's age. He presents a causal emotional and social classification, which may lead to incorrect results of growth and selection of mental disorders with his short descriptions. The article discussed normal and pathological functioning of children.

Jacek Olszewski

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii

The author of the present empirical study makes an attempt to identify the relations between family life events and the ways of coping with stress of patients with anxiety disorders. In the author's research Biographic Inventory of the author's was applied. The studies comprised patients of neuroses departments as well as healthy, non-hospitalized persons. The results of studies indicate that there is a relation between negative and positive family life events and anxiety disorders. There are also relations between these events and the ways of coping with stress which are used by the persons with anxiety disorders.

Katarzyna Malinowska

---

Szpital Neuropsychiatryczny im. Prof. M. Kaczyńskiego, Lublin

The aim of the research was to determine the real and the ideal self-image of people who tried to terminate their lives, and to compare these pictures with the self-image of people not undertaking suicide attempts. The research covered 60 people, half of them after suicide attempts and the other half not trying to commit suicide, matched in pairs. The study was carried out with Adjective Check List ACL-37 in versions: "who are you"and "who do you want to be",after prior interviews. Significant differences were observed in the real self-image between people who tried to commit suicide and people from the control group, but as regards the ideal self-image no major differences were noticed between both groups. It was determined that people after suicide attempts demonstrated lower self-esteem: the discrepancy between the real and the ideal self-image was noticeably higher. The traits which are accepted in the real self-image by people after suicide attempts are also the qualities which do not differ considerably between the real self-images of both groups. Therefore, people who tried to commit suicide regard people who do not make such attempts as a kind of personality ideal which they would like to be.

Ewa Małgorzata Szepietowska, Beata Daniluk

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii

A considerable variety of the symptoms of the memory disorders in persons with the dysfunctions of CNS and the limitation of the neuropsychological therapy were the cause of the search of new theoretical explanations and the paradigms of investigative mnestic processes. The analysis of organization and function metamemory makes possible the qualification of the mechanisms of the disturbances of the memory in persons from various clinical groups. It was showed that mnestic problems were the result of the break-up of metamemory knowledge and/or the metamemory regulation processes. The authors present the procedure and the results of examinations metamemory in patients with multiple sclerosis. They call attention to variables modifying results obtained in the studies (individual and clinical factors). The procedure which invokes to JOL phenomenon, which activates explicit and implicit aspects of metamemory was applied in the research.

Ewa Zawadzka, Łucja Domańska

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii

In neuropsychological rehabilitation recovery is regarded as patients' development towards obtaining independence and striving to improve the quality of patients' life. Accomplishing the goals of rehabilitation neuropsychologists must consider both objective indexes of the person's level of functioning and patient's individual subjective experience of his own state. Taking into consideration patients' psychological situation (i.e., their needs, expectations, awareness of illness and deficits) it is necessary to engage patients actively in the process of rehabilitation. Because of the dynamics of clinical symptomatology rehabilitation is usually long-lasting and it demands modifications of the goals and using various therapeutic strategies depending on the problems revealing in the course of rehabilitation and patients' attempts to reintegrate into the community.
The course of the therapy and its results are determined by many factors described as personal, neurological, neuropsychological and psychosocial. Every patient has different, individual configuration of factors and their interactions that form complex image of determinants of the course of the illness and recovery. During the rehabilitation neuropsychologists should obey the following rules: beginning intervention as early as possible, division of the process into stages, taking into account the level of premorbid functioning, psychotherapeutic interventions, providing patients and their families information about progress made in rehabilitation or lack of it.

Anna Wiatrowska, Piotr Gindrich

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Pedagogicznego Kształcenia Nauczycieli, Zakład Psychopedagogiki Specjalnej

In order to find out about specific depression in secondary education youth few statistical methods were employed. First, using factor analysis quite large set of variables was reduced toa smaller one. The number of 21 variables - statements of Beck Depression Inventory was decreased. Thus the final depression set had 5 principal components variables - factors : (1) physical attractiveness, (2) self-depreciation, (3) melancholy, (4) hedonism, (5) meaning in life. Second, using t-tests for independent samples it was noted that depression of subjects representing LD group (N=29) and non-LD group (N=26) did not reach the significance level (p=0.05). It was also noticed that gender had had an effect on the sense of being depressed of non-LD subjects. LD group was free from such an influence. Non-LD females were more melancholic (depression - factor 3) than non-LD males (p<0,05). Third, to investigate the correlations between independent (gender, learning disabilities) and dependent variables (5 factors of depression) ANOVA (analysis of variance) was applied. The ANOVA revealed that gender and LD strongly correlated with meaning in life (depression - factor 5) (p<0,01).

Aneta Kraszewska-Orzechowska

Depression is a disorder of general structure. It reminds many disorders which are described as psychosomatic. That means that unregulated nervours system provides in the organism many somatic disorders. Depression sticks for specific, but not yet recognized pathological biochemie mechanism. Disease and its behavioral symptoms are one with hardest disorders expenence by man. Chronic and strong stress causes specific biochemie and neurophysical reaction rienced leads to various somatic diseases. An example is a long time lasting vesselcramp, which occurs as the effect of depressional stress. This vessel leads to similar disorders like that heart vessel. People suffering from depression more often have hypertension. Antidepressional therapy may regulate this disease. We cannot forget about other pains and aches which appear in the course of depression, especially sleep disorders. Remembering about every problem, we can tell that depression is a disease of the whole organism, in spite of the fact that the psychical disorders are superior to the psychosomatic ones.

Ewa Zawadzka

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii

Stroke may cause specific deficits in the recognition of known people's faces. The patients unable to recognise people's faces surrounding them may feel confused and forsaken by their closest family. They are also unable to maintain the satisfying social relations. The aim of this paper was to estimate the disabilities of face recognition in patients afflicted by stroke and showing the ways of assistance as well as the strategies of coping with the problems in the recognition of known people's faces. The results of the research revealed that some patients after stroke have difficulties with the recognition of known people's faces. However, saved possibilities in other functions enable them to develop alternative compensatory strategies. These strategies facilitate making and maintaining interpersonal relations. The important thing may be also semantic context organised for patients. It may be seen as the basis of deficit compensation in face recognition manifested by some patients with brain pathology.

Lidia Winogrodzka

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Teorii Wychowania

There were 118 children aged between 13-16 examined, a half of them (n=59) were brought up in foster families - they formed the basic sample. The rest of children taking part in enquiries (n=59) were those who were raised by their natural parents.
Outcomes obtained by using Eysenck Personality Questionnaire (EPQ-R) pointed out that there are no significant differences between foster and non-foster children in the range of extra-introversion (EPQ-E) and psychoticism (EPQ-P), however, foster children get lower scores in neuroticism (EPQ-N), while higher in the Lie scale (EPQ-L).
Due to the nature of the data, it can be assumed that foster children are well adjusted to their foster family environment. Nevertheless, a distressing fact of occurrence is that they can be characterized as children with a sense of inferiority and strong necessity of social acceptance.

Urszula Oszwa

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii

Children with learning disabilities cope with much more emotional problems than their schoolmates without those difficulties. Emotions are very important both in learning of reading, writing and arithmetics. Children with dyslexia and dyscalculia use a lot of compensative strategies and defensive mechanisms which allow them to keep adequate self-estimation. They also help them avoid consequences of learning disabilities. The results of research and clinical observations indicate strong relation between learning difficulties and emotional processes. The discussion is being held on the following interactions: 1) coexistence of emotional and learning problems; 2) emotional problems as an issue of learning difficulties. In the paper there are discussed relations between clinical symptoms of dyslexia/dyscalculia and emotional processes. The psychosocial functioning of children with learning disabilities and their ways of adaptation to difficult situations will be presented.

Anna Siudem

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Społecznej

The contemporary man with the traumatic event has a chance to meet very often, both as the victim or the witness of such an event or as the person helping the aggrieved party. Post-traumatic stress (PTSD) is often a consequence of the participation in situations of this type. He can bring about deep and long-lasting changes of functioning both in the psychological and physiological sphere.
In our times researchers are emphasizing meaning of personality aspects in coming into existence of the PTSD phenomenon. This view became the inspiration of this research. Principal modifying establishing about the existence of differences, in the scope was their purpose of beloveds of features of the personality, between women with PTSD but women without PTSD.
Research findings showed that differences in the scope of all the examined variables existed: the Neuroticism, the Conciliatory manner, the Conscientiousness, the Extroversion and the Openness for experience.

Ireneusz Siudem

A demand for the stimulation is a feature which in accordance with many psychological conceptions can be a reason for antisocial behaviours. In the recent years, besides environmental factors she is regarded as one of determinants of using drugs.
In the article a research on the structure and the level of the demand for the stimulation was presented. Persons who were put through an examination were 16 and 17 years old and used drugs.
Findings of these research confirmed that the need of seeking impressions was a characteristic feature of young persons taking drugs as well as they showed directions of more distant explorations. In further research portraying the relation between the rise in the demand for the stimulation, the adverse family situation and the drug addiction is essential.

Dorota Turska, Grażyna Krasowicz-Kupis

Dorota Turska, Skuteczność ucznia. Od czego zalezy udana realizacja wymogów edukacyjnych?. Lublin: UMCS, 2006, ss. 201

Grażyna Krasowicz-Kupis (red.), Dysleksją rozwojowa. Perspektywa psychologiczna. Gdańsk: Harmonia, 2006, ss. 152

Maria Ledzińska

---

Uniwersytet Warszawski Katedra Psychologii Zdolności

The intensive development of information technology is reflected in all fields of contemporary life. The presence of technology in everyday life is connected with raising of its level, increase of work effectiveness, teaching improvements, etc. Modern technology is sometimes the source pf psychological problems. Among them are problems with processing a constantly growing mass of information and an increaing store of knowledge. We can speak therefore about the deluge of information, overburdening with data, and infrastress. The researchers try to learn the situational and subjective determinants of this deluge, including cognitive and emotional intelligence. In the light of the results of the research, emotional intelligence, decreasing to the minimum stress experiences occurring in the stage of intellectual working out of the content, plays an especially great role. The question of selectivity of information, as well as of the essence, genesis and correlates of information stress seem to be the significant links of media education.

Marcin Zajenkowski

---

Uniwersytet Warszawski Katedra Psychologii Różnic Indywidualnych

The article discusses the problem of the influence of personality on intelligence. Two aspects have been distinguished in the latter notion: the level of performing the task and intellectual abilities. The first to be presented was the influence of interrelationship between the dimensions of personality and extracognitive factors on the results of cognitive tasks. The positive correlation between the intelligence quotient and ability to regulate negative emotions has been explained in terms of the formal theory of intellect of E. Nęcka. The meaning of the subjective attitude to own cognitive experiences has been exemplified by the features bordering intelligence and personality.
The second part of the studies focuses on the role of personality and interests of an individual in the development of his intellectual abilities. The discussion is related to the R. Cattell and P. Ackerman's conceptions.

Irena Przybylska

---

Uniwersytet Śląski, Katowice Zakład Pedeutologii i Zarządzania Oświatą

The present article aimed to trace the relationship between emotional intelligence and school achievements of the secondary school youth. This relationship is discussed in theoretical and empirical aspects. The author refers to the conception of emotional intelligence, emotional and social competences, as well as to the following notions: emotional maturity, assertiveness, empathy - in order to find out their importance for school success. The empirical part of the book presented results of diagnostic-verifying investigations which point to the existence of small, statistically insignificant dependence between variables. The studies made use of a questionnaire for studying emotional intelligence (KBIE) based on the Salovey and Sluyter's conception of emotional intelligence.

Jakub Lickiewicz

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Ogólnej

Personality is a relatively stable and steady system. It constitutes one of the most important elements of adjusting an individual to the environment. The article discusses different approaches to the problem of personality, with special regard to the presently prevailing among the models of research, the conception of the research of the Big Five, which originates from the trend of the theory of personality traits. Emotional inrelligence is a construction element which connects the cognitive sphere with emotional one and constitutes an important element of the correct course of interpersonal relations. However, is there any relationship between the traits of personality and the profile of education chosen by students? The research concerned the students of two classes with different profiles, commonly defined as social profiles, and the students of computer classes. It has been shown that the students of the former group are characterised by greater openness to experience, which can be explained by the specific nature of the social profile. There have been stressed consequences of this fact for the creativity of the computer classes students. No differences between secondary school boys and girls have been found with regard to the level of neuroticism, which may result in the necessity of verification of the norms applied so far.

Małgorzata Kuśpit, Anna Tychmanowicz

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Ogólnej

School achievements depend on intellectual and personality factors as well as emotional-motivating factors. The meaning of creative activity for the effectiveness of education has often been stressed. However, it is not always that creative persons obtain a high level of achievements at school.
The present paper aimed to find out the level of creative attitude of students with high and low achievements at school. The research comprised 95 boys and girls, among whom there have been distnguished two groups, 30 persons each: with high and low level of school achievements. The Questionnaire of Creative Behaviour (KANH) and the Questionnaire of Social Approval (KAS) have been applied. The research results show that students with high achievements are less conformistic than those with low achievements. They obtain better results in terms of heuristic thinking, and are also characterised by a higher level of creative attitude. The results of the research allow to draw a conclusion concerning the creative attitude of boys and girls. The former are more conformistic than the latter, and the level of creative attitude is lower in boys than in girls.

Agnieszka Lewicka

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychopedagogiki Specjalnej

The article is a theoretical reflection on empathy of gifted students. Empathy is presented on the two levels: emotional and cognitive.
Empathy of specially gifted students ought to be considered within three configurations. The first is concerned with the function which empathy fulfils in different spheres of life of a gifted child. The successive configuration stresses an important role by empathie abilities in the didactic-educational work of pedagogues. The final effect of the relationship between the two configurations is the human relationship developed between a gifted student and his teacher.
Information provided in the article leads to the conclusion that empathy as an ability subject to development favours the proper functioning of the child and the effectiveness of the educational work of teachers.

Agnieszka Wojtczuk, Dariusz Turek

---

Szkoła Główna Handlowa, Warszawa Centrum Pedagogiczne

The article presents the empiric outcome of studies on the silhouette of a creative person as perceived by students of economic and artistic faculties (Main Trading School, the Academy by Music). The studies aimed to analyse differences occurring in the images of creative persons and to define characteristics of these persons according to the researched persons. H. G. Gough and A. M. Heilbrun's ACL device was used for personality diagnosing. The presentation of results is preceded by the description of creative persons on the basis of the relevant literature. A specially interesting trend within these problems are the studies on the personality factors of creativity. Social psychology of creativity is concerned with research into the image of creative persons in social consciousness.

Maciej Karwowski

---

Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, Warszawa Katedra Nauk Psychologicznych

We can often observe that teachers call students gifted without thinking about the criteria of giftedness. In the article we try to find out empirically what factors influence teacher's perception of the student as gifted, average-gifted or non-gifted. A sample of 194 students of one of small cities in northern Poland was researched. We analysed results achieved by students in creativity tests and their school grades. Additionally, teachers assessed each student's abilities making use of a three-point scale: non-gifted, gifted on average, gifted. There was not any abilities definition given to teachers earlier. In the article we are trying to answer the question how strongly such factors as creativity, school grades and gender influence the perception of a student as a gifted one.

Renata Stawinoga

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Dydaktyki

The article is the presentation of the results of experimental research which point to the possibility of stimulating the linguistic creativity of first-form students. The studies aimed to:
* work out a programme of educational actions taking into consideration creative linguistic tasks (associative, transformative and metaphorical);
* check the effectiveness of the programme of educational actions within a pedagogical experiment conducted by means of parallel groups technique according to the traditional schema: pretest, proper experiment, posttest;
* observe changes of the level of divergent thinking ability of the students with regard to fluency, flexibility and originality.
The carried out research was to provide the answer to the following question: Does and to what extent filling the process of learning with creative lingustics tasks favours the development of the ability of divergent thinking? Does and to what extent the effectiveness of the proposed programme of educational actions depend on the sex and age of the researched students?

Zdzisław Kazanowski

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Socjopedagogiki Specjalnej

Teaching at school constitutes a basic organisational form of education in the contemporary school. The necessary precondition of high effectiveness of teaching is good bilateral communication between the students and the teacher, therefore each teacher ought to acquire proper skills in this field. The article presents basic tasks of a teacher with regard to communicating with students during the lessons, as well as indications relating to creating proper conditions of effective communication with them. The author stresses the fact that due to a more and more generally spread idea of educational integrity, there arises the necessity of applying special systems of communication in teaching the disabled students.

Maria Chodkowska, Zdzisław Kazanowski

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Socjopedagogiki Specjalnej

The study analyses the attitudes of 165 teachers working in different types of schools (primary, gymnasiums and secondary) towards educational integration of the disabled children. The research based on M. Winzer's Scale of Attitudes showed that the attitudes of teachers towards this still relatively new in Poland form of education are very much differentiated. Over the fourth part (26.9%) of the researched are people whose general attitude is characterised by the lowest intensity, which means lack of acceptance for this form of education. The teachers under research also differ by their partial attitudes towards perception of positive or negative aspects of school integration. The second part of the analysis refers to selected correlates of the researched teachers' attitudes, which according to the researchers are determined by age, sex, educational stage at which they are employed, as well as the subjects they teach. Prointegrating attitude is characteristic of young teachers, women and pedagogues working in primary schools, as well as teachers of humanistic and artistic subjects. The research made has proved that presently examined teachers' attitudes do not guarantee optimal effects of school integration and should, to a greater extent, be formed in the course of educating and training of pedagogical staff.

Anna Siudem

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Społecznej

In the contemporary world the effectiveness of one's actions depends to a great extent on the intensity of stress. Success achieved at school is also related to the ability of coping with stress.
The study deals with the models of coping with stress presented by the youth under research. It is also an attempt to find out the relationship between the preferred models of coping with stress and educational results.
The analysis of the outcome of the research showed that young people most often cope with stress by concentrating on a task (they undertake the actions aimed at solving the problem) and they prefer the models of behaviour based on avoiding the source of stress. The lowest percentage of the researched cope with stressful situations by concentrating on their own emotional state, thus lowering the annoying strain.
The analysis did not reveal, however, any relationship between the models of coping with stress and school marks. This may result from the fact that in the school environment it is not only marks that are the source of stress; there are many other factors, e.g. adaptation to the school environment, relations with teachers, contacts with peers, and other.

Urszula Oszwa

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii

Recognition of specific difficulties with learning and their presence in the international classifications of disorders DSM-IV and ICD-10 has increased an interest in the problem of a greater and greater circle of specialists - both researchers and clinicists. In the recent years, beside the problems with reading and writing, their interest has focused on the problems with learning mathematics called the developmental dy scalculia. The study contains reflections on the latter type of school problems in the international perspective. It presents theoretical models of diagnosis and attempts at their implementation and application in the clinical practice. The article shows the diagnostic, therapeutic and educational problems occurring in European countries as well as in North America and Australia.

Teresa Żołyńska-Głuszak

---

Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 2 w Zamościu

The paper describes the theoretical basis of the problem of specific difficulties connected with reading and writing. It discusses the terminology related to the developmental dyslexia taking into consideration types of dyslexia with regard to the type of perception-motoric functions deficit. The author, analysing the outcome of her own research discusses the types of dyslexia from the point of view of a psychologist working in the clinic. In the light of collected empirical data she determines the percentage of "dyslectic students" with either isolated or correlated disorders of sight, hearing and integrating processes.

Jakub Lickiewicz

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Ogólnej

The problem of computer hackers has not arisen enough interest of the psychologists so far. The article discusses the image of a hacker as perceived by investigators, society, media and hackers themselves. There have also been discussed stages of development of the very notion and has been presented the classification of the phenomenon. The outcome of the research dealing with the image of a hacker among students of secondaiy school with social and computer profile has been shown. No differences have been found between the above two groups with regard to the notion of a hacker, however, the data were sufficient enough to define the notion of a hacker. The article also discusses the results of the test on the knowledge of the Internet which aimed to indicate those with proper prédisposai and knowledge in this respect. A group of boys presenting with such abilities has been selected. Finally, ways of preventing negative effects of this phenomenon have been suggested.

Ryszarda Ewa Bernacka

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Ogólnej

The article empirically verifies the assumption relating to the relationship between temperament and personality traits - conformism and nonconformism. The research was based on EAS Questionnaire designed for adults for measuring temperamet, and the Questionnaire of Creative Behaviour KANH II for measuring personality traits - conformism and nonconformism. Fear as a characteristic of temperament is correlated both with conformism and nonconformism, whereas no correlation was found between conformism and nonconformism and between activity and sociability. Besides, there is a relationship between conformism and indepedence and anger - the characteristics of temperament. One can state, therefore, that conformism and nonconformism as personality traits are temperament-based. Fear as a characteristic of temperament sygnalizes conformism and nonconformism, whereas anger and dissatisfaction sygnalize conformism.

Barbara Gawda, Anna Tychmanowicz, Jacek Zieliński, Katarzyna Ziomek-Michalak

Cezary W. Domański, Tomasz Lissowski, Arcymistrz z Lublina. Wydawnictwo „Penelopa", Warszawa 2002.

Józef Szopiński, Kreatywność menedżerów a ich funkcjonowanie rodzinne, zawodowe i osobowościowe. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004, ss. 205.

Sprawozdanie z konferencji: Młodzież I dekady XXI wieku... układ puzzli czy domina?

Stanisław Popek

Stanisław Popek

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Ogólnej

The author of the paper discusses the problem of psychological individual differences in man, and mainly in children and adolescents, as well as the influence of these differences (conditioned genetically and through an individual experience) on strategies (styles) of learning and educating and directly — on the attitudes and preferred system of values. At the same time, the educational systems are conformable and reproductive, which causes divergencies between the cognitive styles of students and those of teachers. This divergence is the main reason for the low efficiency of education and of the so-called school failures.

Iwona Gryniuk-Toruń

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Wychowawczej i Psychoprofilaktyki

The aim of the article is to present theoretical grounds of the humanistic approach to education and to bring closer the basic notions, that is: a person, individual development and assistance in development. These notions are analysed with regard to both psychological and philosophical aspect. The article shows the aims and tasks of education as approached by C. R. Rogers, as well as relationships with other humanistic theories. The article also discusses various school curricula related to the humanistic approach to a student, as well as a critical view of humanistic education. The principal aim of the paper is to bring closer the psychological view of education with special consideration to the humanistic conception and besides, to take part in the polemics concerning the Reform of Education.

Agata Sierota

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Społecznej

The article refers to the conception of self-handicapping strategy created in 1978 by S. Berglas and S. Jones. The use of self-handicapping strategy is an interesting, but little efficient way to protect uncertain self-appraisal in case of an expected adversities. The main subject of the paper is the problem of self-picture of people inclined towards self-handicapping strategy. The author of the paper shows the results of research carried out in a group of 120 people (aged 20-24) based on K. Swi^tnicki and A. Szmajke's Anticipation Scale of Self-Appraisal Defence (ASO) examining the level of tendency to self-handicapping strategy and The Adjective Check List (ACL) by H. G. Gough and A. B. Heilbrun elaborated by Z. Pluzek and R. Drwal, which allows to make a comprehensive analysis of many components of self-picture with "real ego", "ideal ego", and self-acceptance.
The results were subject to a correlation analysis with the use of Pearson's r coefficient. People who have a tendency towards self-handicapping strategy perceive oneself negatively and are characterized by the low level of self-acceptance. Of interest are the results proving evident difficulties not only in task situations, but also in interpersonal contacts, which can be the area of new researches.

Anna Przybylska

---

Młodzieżowy Dom Kultury nr 2 Poznań

The process of undertaking comprehensive artistic activity allows a child to accomplish a great urge to discover the world, learn oneself, experience the feeling of "being a creator". It engages the whole being, all senses, the sphere of psychic processes. It allows to shape attitudes and behaviour; it allows self-consciousness and one's own possibilities to grow; it releases the need and courage to create. This activity allows to get to know and communicate by means of verbal and nonverbal languages of utterance and to experience the universal character of the language of art. It gives children a chance to develop extensive creative abilities, to show many qualities, which are much-desired in contact with another man (empathy, the sense of community, and preservation of the sense of subjectivity at the same time).
The teacher supervising such activities, apart from his substantial competences, has to establish his contacts with children based on respect, acceptance and tolerance for children's forms of expression. He also has to take occasions for himself to experience constructive perplexities and exultations.
The accomplishment of the presented project entitled WAYS-WEGE has fully proved it.

Józef Stachyra

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Rozwoju i Neurolingwistyki

In his examinations of sight memory, and of the efficiency of learning, the author used the so-called DUM Test (Brain Damage Diagnosing). The test, despite its clinical assignment, also examines the ability of free reproduction of figures from memory. The examinations were carried out on 50 students with damaged hearing, attending forms VII and VIII of School for the Deaf and with Impaired Hearing Children in Lublin as well as 50 students with good hearing from the analogous forms attending the ordinary school.
The students with good hearing gained better results than those with the impaired hearing. After the first demonstration the number of the reproduced figures in both groups was approximate, and the difference was statistically non-significant. After the five consecutive trials the rate of learing was higher in the group of students with good hearing and the differences were non-significant.
The adolescents with impaired hearing, in order to achieve the analogous results to those of young people with good hearing (in this kind of tests) always require a greater number of trials and longer time of figures' exposure to remember them. Moreover, the transition of perceptive pieces of information from senses to the brain as well as their integration and setting them in order in the brain proceeds more efficiently due to verbal symbolic representation (notions). The limited range of the latter negatively influences the process of remembering and learning.

Renata Grela-Goryczka

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Rozwoju i Neurolingwistyki

The present paper shows results of research concerning the level of hearing perception in the linguistic and paralinguistic aspect, as well as understanding verbal orders by dyslectic children.
The object of the studies were the so-called specific developmental disorders in reading, that is developmental dyslexia. They concern children with correct intellectual development and occur despite standard methods of teaching and lack of environmental deprivation.
The research aimed at finding out if the children with specific developmental dyslexia differ from their correctly reading peers in respect of the level of hearing perception in paralinguistic and linguistic aspect expressed through remembering and reproduction of, respectively, rhytmical structures, series of words and syllables, as well as in respect of the level of understanding verbal orders, which requires remembering of a sequence of linguistic pieces of information.
Children of form IV of the elementary school in Lublin were subjects to research. There were examined 24 boys and girls reading correctly and 20 children with reading difficulties, who had been diagnosed in the Polish Dyslexia Association.
In accordance with expectations, there was showed a difference between dyslectic children and those reading correctly as regards hearing perception in the linguistic and paralinguistic aspect, as well as in respect of understanding verbal orders, which is the subsequent completion of characteristics of pathomechanisms of Polish children reading difficulties.

Anita Anna Rawa

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Wychowawczej i Psychoprofilaktyki

The paper contains part of investigations related to the functioning of drug-addicts' own families as perceived by drug-addicts themselves and by their mothers. It is based on the systemic conception of the family. According to this conception, each family is a definite whole and everything that goes within, is related to each family member to the same extent. A change in one part of the system entails a change in another part of it. Since the family is a definite whole, the fact of drug-addiction of one of its members is not a problem of one person only, but is the symptom of dysfunctioning of the whole family. Taking this for granted, the author of the paper attempted to find out empirically, how drug-addicts and their mothers perceive the functioning of their families. The hypotheses made pertained to the fact that the families under research would have the features of dysfunctional families, i.e. the disturbed uniformity, adaptability and communication processes. Another characteristic feature of such families would be inadequate educational attitudes of parents. The results of the studies confirmed the put forward hypotheses. It appeared that family members facing the problem of drug-addiction perceive their families as disturbed, liable to disorganisation in case of stressful situations. Drug-addicts recall that their parents did not show their loving attitude, mothers being liberal while fathers fastidious and rejecting. Above all, mothers experience the sense of helplessness and weakness towards their addicted children. All this is the reason why drug-addiction is very difficult to treat, especially that in Poland it is still only the addicted person, who is treated, and not the whole family.
The systemic conception of the family is not an ideal one, it does not explain the whole genesis of drug-addiction and it devotes too little attention to individual features of addicted man. It allows to look at the problem of drug-addiction from a wider perspective, taking into account the meaning of this extremely important social group which the family is.

Katarzyna Gusztyła

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Społecznej

Double-track models of persuasion assume that the change in attitudes may take place through two ways of acting: central strategy and peripheral strategy. The difference between these two models consists in how much of active cognitive effort has been used by an individual in order to get to know the contents of the persuasive message. In the first case, the recipient analyses the arguments, tries to understand and evaluate them, engaging his knowledge and earlier experience. The peripheral track relates a change in attitudes with the information which is peripheral to the arguments of the message (e.g. credibility of the sender). It allows to assume a definite attitude based on simple rules of concluding, without making, a cognitive effort. The attitudes shaped in this way are less firm, less predictive as regards behaviour, and less resistant to changes than those shaped as a result of central strategy of persuasion. The choice of a definite track of transforming persuasive information is determined by the level of motivation and cognitive abilities — the higher it is, the greater is the chance of using the central track. However, if the recipient has a weak motivation or, if something stands in the way when the analysis of the arguments of the message is carried out, then his decision will be based on peripheral directions.

Joanna Posłuszna

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Ogólnej

The work with a gifted student still remains a very important problem in the majority of Polish schools, however, their current problems cause that this work is rarely taken up. In Warsaw, in September 2000 there was started a project being part of the cycle "The gifted child", which was initiated as a result of a wide discussion concerning the needs of a talented child and of its teacher's. The aim of the project was to support talented young people from grammar schools as well as their teachers.
The most important element of work with gifted adolescents was concentrating on emotional suppport, respect for their own individual character and self-reliance, and not intellectual improvement and activation. As regards teachers, this project aimed at supporting them emotionally in a situation of contact with a gifted student in such a way as not to impair their autority, sense of own value and competence. This program met with great interest in both millieux, which can speak for its continuation and propagation.

Małgorzata Kuśpit

---

Wydział Pedagogiki i Psychologii Zakład Psychologii Ogólnej

The present article discusses the relation between temperament and different kinds of disturbances in behaviour. The researchers carrying out studies on temperament within the compass of many years have stressed repeatedly that its particular features are related to definite disturbances in behaviour, and even mental diseases. The child's behaviour, just as that of the adult's, is immensely determined by the features of his temperament. The article is an attempt at synthesis of the studies, that have been carried out, in this field.
There was described a negative influence of hypomotor excitability as one of extreme features of temperament, on school youth behaviour and education. There were also described the researches of Thomas's and Chess's, two American psychiatrists, concerning interactions between the features of temperament of a child and educational activities. Moreover, the paper touches upon the problem of temperament in shaping incorrect social attitudes, supported by Pospiszyl's investigations.

Beata Gutowska-Tęcza, Małgorzata Kuśpit, Beata Gutowska-Tęcza, Małgorzata Kuśpit, Joanna Posłuszna, Katarzyna Ziomek, Mariusz E. Michalak

Richard Meyer, Les nouvelles professions psy. L'approche holanthropique (la pluralité des œuvres, la complexité de Vêtre, Vunicité de la personne), Strasburg 1999

Stanisław Leon Popek, Człowiek jako jednostka twórcza, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001

Sprawozdanie z X Europejskiego Sympozjum Somatoterapii oraz III Europejskiego Sympozjum Edukacji Psychosomatycznej

Sprawozdanie z Konferencji Oświatowej „Dziecko zdolne"

Sprawozdanie z I Sesji Naukowo-Metodycznej Polskiego Stowarzyszenia Kreatywności

Lider XXI wieku — IX Szkoła dla Młodych Liderów Społecznych i Politycznych